بخشی از مقاله
چکیده:
شهرها پس از انقلاب صنعتی به سرعت توسعه یافتند و این رشد و توسعه پیامدهای بسیاری با خود به همراه داشت. عمدهی آثار این پیامدها بر محیط زیست و کیفیت زندگی مردم این جوامع وارد شده است. با بروز و تشدید این آثار، رهیافت توسعهی پایدار از سوی سازمان ملل متّحد مطرح شد و در دستور کار دولتها و برنامهریزان قرار گرفت. یکی از عناصر اساسی توسعهی پایدار این است که انسانها در چارچوب ظرفیت زیستی طبیعت زندگی کنند. از آن زمان، روشهای مختلفی برای اندازهگیری توسعهی پایدار جوامع ابداع شد. روش جایپای اکولوژیک1 یکی از این روشها است. این روش توسط پروفسور ویلیام ریز و دکتر ماتیس واکرناگل در اوایل دهه 1990 ارائه شد. این روش، شاخص توسعه منابع است که تقاضای منابع انسانی را به مقدار زمینی که برای تولید منابع، تفکیک Co2 و یا دفع مواد زائد لازم است، تبدیل میکند. EF به عنوان روشی ساده و مناسب برای مقایسه پایداری استفاده از منابع در بین جمعیت های متفاوت، شناخته میشود. این روش هم اکنون به صورت گستردهای به عنوان شاخص توسعه پایدار استفاده میشود. EF مصرف منابع را با مساحت زمین مورد نیاز برای به پایداری رساندن آن معدل سازی میکند و این امکان را فراهم میکند که با میانگین گیری، بتوان سرانه EF منطقه یا کشور را با میانگین جهانی و سایر مناطق مقایسه کرد.
واژه های کلیدی: گسترش شهرها، توسعه پایدار، ردپای اکولوژیکی، توسعه پایدار شهری، ارزیابی توسعه، Ecological Footprint
رشد شتابان شهرنشینی و توسعهی شهرها در جهان امروز و به ویژه در کشورهای در حال توسعه و پیامدهای آن برای جوامع و ساکنانش، موجب توجه جدی صاحبنظران و برنامهریزان به مفهوم توسعهی پایدار شهری شده است طی صد سال اخیر، شهرها درصد زیادی از جمعیت جهان را به سوی خود جذب کرده اند. با اینکه شهرها تنها حدود %3 از سطح زمین را اشغال کرده اند، اما بیش از نیمی از جمعیت جهان و بیشترین مصرف منابع را به خود اختصاص داده اند - جمعهپور و دیگران، . - 192 : 1392
مفهوم توسعه ی پایدار نخستین بار در مجمع برانتلند1 مطرح گردید و در کنفرانس زمین در ریو به طور بین الملی پذیرفته شد. قابل قبولترین تعریف از توسعهی پایدار، تعریفی است که در گزارش برانتلند ارایه شده است. طبق این گزارش، توسعهی پایدار توسعه-ای است که نیازهای فعلی بشر را برآورده سازد، بدون این که به توانایی نسل بعد برای برآوردن احتیاجاتشان آسیبی وارد نماید - دانشور کاخی و همکاران،. - 104 : 1384
با وجود تاکید بر تدوین و کاربرد شاخصهای توسعه پایدار سپری شدن حدود دو دهه از تصویب دستور کار 21 در اجلاس عالی زمین و تشکیل کمیته توسعه پایدار - CSD - 2 که در آن بر تدوین و کاربرد شاخصهای توسعه پایدار تاکید شد، هنوز اختلاف نظرهایی در خصوص شاخصهای تبیین کننده پایداری، طراحی و استفاده از آنها برای سنجش پایداری و هم چنین روشهای جامع و کامل که مورد پذیرش تمامی صاحبنظران در سراسر جهان باشد به وجود نیامده است.
با این حال در خلال سالهای گذشته شاخصهای متعددی برای سنجش و اندازهگیری توسعه پایدار مطرح شده و گاهی نیز شاخص پایداری کشورها توسط نهادهای بین المللی به صورت سالانه منتشر میشوند، ابزارهای ارزشمندی برای ارزیابی عملکرد کشورها و مقایسه آنها در زمینه توسعه پایدار قلمداد میشوند. با توجه به اینکه توسعه پایدار شهری موضوعی جذاب برای سیاستگذاران و برنامه ریزان منطقه ای محسوب میشود، بنابراین انتخاب روش و ابزار مناسب به منظور اندازهگیری کمی آن، از اهمیت بالایی برخوردار است. برای داشتن توسعهی پایدار، گام اول، اطلاع از وضعیت پایداری منطقه است تا در صورت ناپایدار بودن، برنامهریزی لازم برای توسعهی پایدار آن انجام گرفته و اجرا شود. برای اندازهگیری سطح پایداری، روشهای کمی و کیفی مختلفی وجود دارد. یکی از این روشها، روش جای پای بومشناختی است - حداد تهرانی و محرم نژاد، . - 11-9 :1381
-2 روش جای پای بوم شناختی
جایپای بومشناختی رویکردی است که سنجه مداخله در طبیعت را نشان میدهد. شاخص جای پای اکولوژیک - EF - به طور واضحی نشان میدهد که در کدام ناحیه و کجا، انسان بر روی منابع طبیعی فشار وارد میکند. در واقع این شاخص اندازهگیری مقدار استفاده اشخاص، سازمانها، شهرها، مناطق و کشورها از منابع طبیعی است. این روش، به ارزیابی تاثیر انسان بر محیط میپردازد و نشان دهندهی میزان بار و فشار وارد بر طبیعت است. این رویکرد را دو دهه پیش ماتیس واکرناگل و ویلیام ریز، زیست شناس و برنامه ریز منطقهای در دانشگاه بریتیش کلمبیای کانادا اوایل دههی - UBC - 1990، ابداع کرد که در آن، میزان نیاز سالیانه یک کشور، یک شهر یا یک خانواده بر اساس مقدار زمین و دریای مولد - از نظر بوم شناختی - که با فناوریهای موجود، تمامی نیازهای آنها را به طور همیشگی تامین کند، محاسبه میشود. در واقع، این روش منطقه پشتیبان پایداری هر سکونتگاه انسانی را با آن سکونتگاه برآورد می-کند. این برآورد نشان میدهد که به چه مقدار از سطح زمین و دریاهای دارای قدرت تولید طبیعی، برای پاسخ به نیازهای حیاتی و سبک زندگی ساکنان آنها نیاز است - ساسان پور، . - 292 : 1390
روش جایپای بومشناختی، نه تنها فشارهای انسان بر کره زمین را برآورد میکند، بلکه مقایسه میزان تقاضا از طبیعت و ظرفیت کره زمین در عرضه منابع و جذب مواد زائد را نیز امکانپذیر میسازد. در 1997 جایپای بومشناختی جمعیت جهان %30 بیش از ظرفیت زیستی بارور کره زمین بودهاست. مقایسه الگوهای مصرف منابع در کشورهای مختلف نشان میدهد که 1996 جایپای بومشناختی یک فرد متوسط مصرفکننده در کشورهای صنعتی، چهار برابر فرد متوسط مصرف کننده در کشورهای کم درآمد بوده است - Living . - Planet Report, 2000: 24-26 جایپای بومشناختی، پیش درآمد و یکی از ابزارهای مهم و کارآمد در برنامه ریزی است که به تحقق پایداری کمک میکند. این مفهوم در عین سادگی دارای جامعیت رویارویی با محیط است. مفهوم مذکور، جریانها و منابع مادی مورد مصرف در اوضاع اقتصادی را تعیین و تعریف میکند و در واقع روشی است تحلیلی و در عین حال آموزشی. این روش، نه تنها در آگاه سازی و تصمیمگیری تاثیر بسزایی دارد، بلکه در نهایت پایداری فعالیتهای جاری انسان را نیز ارزیابی میکند.
تحلیلگران و تصمیم گیران باید به تبیین این موضوع به پردازند که حتی با کاهش جایپای بومشناختی، ایجاد ارتباط زیست فکری است و بر این اساس، به آگاه برای تامین نیاز ها کمک میکند و شیوههایی را به کار میگیرد که برای گذر به سوی پایداری جامعه، مناسب و سازگارند. تحلیل جایپای بومشناختی، ابزار حسابرسی و پاسخگویی ارزشمندی برای ردیابی سرمایه گذاریها و تضمین ثروت واقعی به شمار میرود. زندگی در بومکره - Ecospher - ، تنها در محدودههای پایداری بوم شناختی آن دوام یافتنی و پایدار است. معضلات واقعی برای تحلیلگران سیاستها و خطمشیها و قشرهای آگاه اجتماع، دستیابی به ایدههایی است که این واقعیتها و مشکلات واقعی را در فرآیند توسعه پایدار مطرح سازند. در نهایت، جایپای بومشناختی ابزاری است که به تدوین برنامههای دراز مدت و به پایداری زندگی یاری میرساند. این روش نه تنها اهداف و راهبردهای آینده را در جلوگیری از تخریبها و نابرابریهای مادی بیان
