بخشی از مقاله
چکیده :
عوامل مختلف اقتصادی و سیاسی و گاهاً اجتماعی سبب شکل گیری و توسعه مناطق آزاد تجاری - صنعتی طی یک دهه اخیر در ایران شده است. در واقع هدف اصلی مناطق آزاد استفاده از پتانسیل ها و قابلیتهای داخلی در راستای افزایش صادرات و ارز آوری به داخل کشور در طی دوره تحریم بود. در راستای تحقق این مقوله، توسعه و شکل گیری منطقه آزاد تجاری و صنعتی ارس در سال 1382در اولویت و نهایتاً در سال 1387 شکل عملیاتی به خود گرفت. مساله اصلی مقاله حاضر پرداختن به ارزیابی توسعه و شکل گیری فعالیتهای مختلف صنعتی ، تجاری و کشاورزی در محدوده منطقه آزاد تجاری - صنعتی ارس با رویکرد آمایش سرزمین می باشد. داده های مورد استفاده در این پژوهش لایه های اطلاعاتی مربوط به سطوح ارتفاعی ، شیب ، جهت شیب، کاربری اراضی ، منابع اراضی و خاک بود که در داخل سیستم اطلاعات جغرافیایی بر طبق روش مخدوم و بااستفاده از تابع روی هم گذاری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند.
بررسی یافته های تحقیق نشان می دهد که از مجموع کاربری اراضی محدوده 35/2 درصد متناسب با توان اکولوژیک بر طبق مدل نمی باشند. یافته های تحقیق نشان دادند که از کل اراضی اختصاص یافته برای کاربری تجاری % 3 ، تفریحی و پارک ، % 87/5 ، کاربری شهری % 4 ,1 ، فازصنعتی2، % 55/3 ، فاز صنعتی1 ،% 8/3 ، مسکونی 45/2 %نامناسب برای ساخت و ساز بوده و کلاً در انطباق با توان اکولوژیک نیستند. همین طور از کل اراضی زراعی واقع در محدوده منطقه آزاد 97 درصد و از کل اراضی اختصاص یافته برای مجتمع گلخانه ای 49 درصد و باغات 98 درصد متناسب با توان اکولوژیک بر مبنای مدل نمی باشند. نتایج بررسی ها نشان می دهد در توسعه و شکل گیری منطقه آزاد تجاری و صنعتی ارس به ظرفیتها و توان اکولوژیک محیط توجه کافی نشده است.
واژگان کلیدی: توان اکولوژیک ، آمایش سرزمین ، منطقه آزاد تجاری -صنعتی ارس
مقدمه
گرچه گزارش بر انتلند توسعه پایدار را » توسعهای که نیازهای کنونی جهان را تأمین کند، بدون آنکه توانائیهای نسلهای آینده را در برآوردن نیازهای خود به مخاطره افکند - Purvis &Grainger , 2004 , p : 1 - « می داند ولی در ایران در طرحهای توسعه منطقهای توجه به ظرفیت محیط جزو اولویت های آخر به شمار می رود - مراد حاصل و مزینی ، 1387، . - 11 از جمله برنامه ها و طرح های منطقه ای تحقق یافته در کشور می توان به توسعه و شکل گیری مناطق آزاد تجاری - صنعتی در مناطق مختلف کشور - کیش ، چابهار ، قشم ، ارس ، انزلی ، اروند .و... - اشاره کرد - افتخاری و همکاران ، 1388 ، - 144عوامل.
مختلف اقتصادی و سیاسی و گاهاً اجتماعی سبب شکل گیری و توسعه مناطق آزاد تجاری - صنعتی طی یک دهه اخیر در ایران شده است. طبق ماده یک قانون چگونگی اداره مناطق آزاد ایران ؛ هدف از تشکیل این مناطق »: تسریع در انجام امور زیر بنایی ، عمران و آبادانی و رشد و توسعه اقتصادی ، سرمایه گذاری داخلی و خارجی ، افزایش درآمدهای عمومی ، ایجاد اشتغال سالم و مولد،تنظیم بازار کار و کالا ، حضور فعال در بازارهای جهانی و منطقه ای تولید و صادرات کالا « عنوان می شود - اسفندیاری و همکاران ، 1387 ، - 126 در واقع هدف اصلی مناطق آزاد استفاده از پتانسیل ها و قابلیتهای داخلی در راستای افزایش صادرات و ارز آوری به داخل کشور در طی دوره تحریم بود.
در راستای تحقق این مقوله، توسعه و شکل گیری منطقه آزاد تجاری و صنعتی ارس در سال 1382 در اولویت نهایتاً در سال 1387 شکل عملیاتی به خود گرفت - شورای عالی مناطق آزاد، . - 1394 شکل گیری منطقه آزاد تجاری صنعتی ارس سبب تحولات کالبدی و اجتماعی و اقتصادی و محیط زیستی شگرفی در محدوده شده است. نه فقط در بخش تجارت و واردات برخی کالاهای لوکس بلکه منطقه آزاد تجاری صنعتی ارس در زمینه های اقتصادی و صنعتی ، گردشگری و کشاورزی فعالیتهای متعددی را انجام داده است. بطوریکه در این محدوده در کاربری اراضی پیشنهادی بر طبق زون بندی می توان چند ناحیه عمده ؛ تجاری ، صنعتی ، کشاورزی را تفکیک کرد.
برقراری توزان و تعادل بین ظرفیت محیط و فعالیت های انسانی از جمله مسائل مهم در آمایش سرزمین به شمار می رود. در واقع هدف اصلی آمایش سرزمین برقراری تعادل و توزیع بهینه فعالیت در محیط های طبیعی می باشد - لطیفی، 1391، . - 43 از این منظر یکی از اهداف اصلی و مهم در آمایش سرزمین مطالعه توان و ظرفیت محیط ،که از آن به نام توان اکولوژیک یاد می شود ، است. مطالعه توان اکولوژیک و ظرفیتهای محیطی یک محدوده می تواند به عنوان یک ابزاربرای ارزشیابی قبل از اجرا طرح ها و پروژه های منطقه ای به شمار برود - سرهنگ زاده و مخدوم، 1381، . - 33-31 مساله اصلی مقاله حاضر پرداختن به ارزیابی توسعه و شکل گیری فعالیتهای مختلف صنعتی ، تجاری و کشاورزی در محدوده منطقه آزاد تجاری - صنعتی ارس با رویکرد آمایش سرزمین می باشد از اینرو سوال اصلی مقاله را اینچنین می توان مطرح کرد» آیا توسعه فعالیتهای مختلف صنعتی ، رفاهی و کشاورزی در محدوده منطقه آزاد ارس منطبق با ظرفیت های محیط می باشد ؟.
« با در نظر داشتن سوال اصلی تحقیق می توان این فرض را داشت که » تخصیص زمین به فعالیتهای مختلف اقتصادی در محدوده منطقه آزاد ارس با توجه به توان اکولوژیک محیط بوده است.« موضوع آمایش سرزمین در مطالعات متعددی از جمله آمایش سرزمین منطقه حفاظت شده ارسباران - سرهنگ زاده و مخدوم ، - 1381 ؛ آمایش سرزمین منطقه کبار قهک قم - شریفی پور و مخدوم - 1383، آمایش سرزمین حوضه آبخیز دادقان تفرش با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی - محفوظی ، درویش صفت و همکاران ، - 1380 ، آمایش سرزمین و مدیریت توسعه فضایی - مومنی ، مبارکی و حنایی ، - 1392 ، آمایش دفاعی سرزمین از منظر پدافند غیر عامل - فرجی ، علیوردیلو ، حسینی ، - 1394 و دیگر مطالعات مورد بررسی قرار گرفته است.
مقاله به منظور راستی آزمایی فرضیه پژوهش مدل ارزیابی توان اکولوژیک چند ضابطه ای - مخدوم - را بکار می گیرد. این مدل در طیف وسیعی از مطالعات داخلی و خارجی مورد استفاده قرار گرفته است. از جمله حاتمی نژاد و همکاران - 1392 - در مقاله ای با نام ارزیابی تناسب کاربری اراضی از طریق مدل توان اکولوژیک در استان اردبیل با هدف آمایش سرزمین روش چند ضابطه ای ارزیابی توان اکولوژیک را برای سازگاری کشت های دیم با توان استان مورد مقایسه قرار داده اند - حاتمی نژاد و همکاران ، . - 1392 همچنین رضایی و خاوریان - 1392 - در مقاله تحلیلی بر معیارها و شاخص های مکان یابی با تاکید بر اصول برنامه ریزی فضایی و آمایش سرزمین در ایران با استفاده از مدل تحلیل شبکه ای ANP به مطالعه عوامل و معیارهای موثر در مکان یابی شهرکهای صنعتی می پردازند - رضایی و خاوریان، . - 1
392 سکیه و همکاران - 2015 - در مقاله ارزیابی استراتژیهای برنامه ریزی کاربری اراضی شهری در مناطق در حال توسعه ، با استفاده از تکنیک ارزیابی چند متغیره تناسب و توان اکولوژیک را برای کاربری های کشاورزی، حفاظت و کاربری های شهری بکار گرفته اند - . - Sakieh, et al,2015 وان دیر بیست و همکاران نیز - 2015 - در مقاله خود با عنوان ارزیابی صحت خدمات اکوسیستمی آمایش مبنا برای حل موضوعات مختلف، از مدل آمایش سرزمین به عنوان ابزاری برای سنجش میزان دقت در برنامه ریزی های محیطی و کاربری اراضی استفاده کرده اند - Van dir biest
