بخشی از مقاله
بررسی راهکارهای رویکرد پایداری اکولوژیک در طراحی تفرجگاههای اکوتوریستی، به عنوان گامی مؤثر در جهت پایداری زیست بوم جهانی
چکیده
در حال حاضر صنعت توریسم و اکوتوریسم به سرعت در حال رشد و پیشروی در مناطق بکر و از لحـاظ اکولـوژیکی غنـی هسـتند. متاسفانه حضور انبوه گردشگران در محیط زیست و تامین نیـاز آنـان بـه تسـهیلات گردشـگری موجـب فروپاشـی و سـاده سـازی اکوسیستم ها و از بین رفتن غنای گونه های جانوری و گیاهی با ارزش گردیده است. اما با افزایش آگاهی های زیست محیطی بشر ودرک ضرورت حفظ زیست بوم در توسعه پایدار، صنعت توریسم نیز سعی در ارائـه راهکارهـایی در جهـت کـاهش اثـرات مخـرب گردشگری بر محیط زیست دارد و از آنجا که معماری جز لاینفک این صنعت میباشد، ارائه راهکارهای مناسب در جهت کمـک بـه این هدف ضروری به نظر می رسد. به این دلیل که تفریحگاه های گردشگری میتوانند موجب آسیب های زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی شوند بنابراین درک صحیحی از بیولوژی و اکولوژی ضروری به نظر می رسد. در این مقالـه طراحـی مبتنـی بـر رویکـرد پایـداری اکولوژیـک پیشـنهاد مـیگـردد کــه کـاملا همراسـتا بـا اهـداف اکوتوریســم، در جهـت حفاظـت و تـرمیم زیسـت بــوم و اکوسیستمهاست و از سوی دیگر به دلیل جذابیتهای طبیعی خود سبب جذب اکوتوریست های بیشتری می گردد. در این پژوهش طراحی اکولوژیک نشان خواهد داد که چگونه منابع طبیعی می توانند محافظت گردند و حتی بهبود یابند آن هم درسـت در زمـانی که منطقه ای در حال توسعه می باشد. روش این پژوهش مبتنی بر مطالعات کتابخانهای است و رویکردی توصـیفی و تحلیلـی دارد. در ابتدا به بازنگری مفاهیم توریسم پایدار و اکوتوریسم و اهداف آن و سپس به بررسی لزوم طراحی مراکـز اکوتوریسـتی مبنـی بـر طراحی اکولوژیک می پردازیم، در ادامه نیز به این مهم میرسیم که این رویکرد به جای ایجاد تضاد و ناسازگاری، سبب سـازگاری و هماهنگی محیط زیست گرایی و توسعه ی گردشگری می گردد. در پایان این پـژوهش در کنـار تحلیـل ایـن روش مـوثر طراحـی، راهکارهایی جهت عملی شدن اهداف آن ارائه شده است.
واژههای کلیدی: محیط زیست، اکوتوریسم، اکولوژی، اکوسیستم، طراحی اکولوژیک
1
-1 مقدمه
در حالی که گردشگری در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه به عنوان یک مسیر جذاب پیشرفت اقتصادی دیده می شود، در عین حال نیز انتقادات زیادی از اثرات منفی توریسم بر محیط زیست وجود دارد.((UNEP,2003 این انتقادات بازتـاب آگـاهی هـا و نگرانی های در حال رشد از بحران های زیست محیطی در قرن جدید می باشد. چرا که صنعت توریسم در بین سال هـای 1990 تـا 2000 بیش از صد درصد در نقاط مهم از لحاظ تنوع زیستی و مناطقی غنی از لحاظ تنوع گونه ها و به شدت در حال تهدید، رشد داشته است. (Blangy,2006:233)
عوامل و شرایط محیطی نقش مهمی در توسعه صنعت گردشگری ایفا مینماید هماننـد: آب و هـوای مطلـوب منـاطق کوهسـتانی، غا رهای طبیعی، تنوع ناهمواری ها و نواحی ییلاقی، سواحل دریاهای گرم، دریاچـه هـا و جزایـر توریسـتی، رودخانـه هـای بـزرگ، چشمههای آب معدنی و منابع لجن درمانی، مناطق کویری، نواحی جنگلی و پارک هـای حفاظـت شـده، حیـات وحـش و زیبـایی پوشش گیاهی و... . اما متاسفانه توسعه توریسم و حضور بی برنامه آن در محیط زیست ارزشمند، سبب ایجاد عوارضی چون تخریب و ساده سازی اکوسیستم های حیاتی، آلودگی های ناشی از صنایع مرتبط با توریسم، آسیب پذیری و تخریب پوشش های گیاهی و از بین رفتن برخی گونه های نباتی، به خطر افتادن زندگی حیات وحش و آلودگی سواحل دریاها و رودخانـه هـا و محـیط زیسـت گردیده است. در واقع گردشگری رایج از دو نظر فیزیکی و فرهنگی بر روی محیط موثر بـوده اسـت. اکثـر گردشـگران بـا اسـتفاده عمومی از منابع طبیعی و فرهنگی کمیاب و حساس منطقه مورد بازدید مشکلات زیادی را برای طبیعت ایجاد می کنند کـه البتـه جلوگیری از این روند نیازمند برنامه ریزی، طراحی و مدیریت صحیح و دقیق است که بدون آسیب به محیط زیست، آسودگی را نیز برای گردشگران فراهم کند. باید توجه داشت که عوارض جانبی گردشگری نه تنها از سمت گردشگران بلکه از طرف زیرساخت ها و تسهیلات اقامتی- توریستی نیز میباشد. با رشد سریع گردشگری مبنی بر طبیعت، توسعه تفرجگاه های متعدد نیز در مناطقی کـه از لحاظ بیولوژیکی غنی و متنوع می باشند رشد چشمگیری یافته است. چنین توسعههـایی اغلـب از لحـاظ اکولـوژیکی و تـاثیرات اجتماعی زیان بار هستند زیرا که بدون مطالعات پایه از اکولوژی منطقه برنامه ریزی و طراحی میشوند و در جهت تخریب آن گـام برمیدارند. اگرچه این اثرات نمیتوانند کاملاً حذف شوند اما از طریق یک چهارچوب صحیح برنامه ریزی و نظارت در بخش ساخت تفرجگاه ها می توانند تا حدودی تقلیل یابند. آنچه که در این مقاله به عنوان یک راه حل بسیار موثر و شاید تنها راه حل مطمئن و همگام با علم و تکنولوژی روز پیشنهاد می شود، رویکرد طراحی اکولوژیک که از نمودهای توسعه پایدار در معماری است، می باشد. طراحی اکولوژیک یک رویکرد بالقوه در جهت حل مسائل پیچیده مرتبط با پایداری محیط زیست و یک ساختار طراحی شده بـرای ایجاد و حفظ روابط سودمند متقابل با همه ی عناصر اکولوژی محلی خـودش مـی باشـد. محـیط زیسـت یـا اکولـوژی محلـی یـک ساختمان از عناصر زیستی و فیزیکی خاص و اثر متقابل آن ها ساخته شدهاست که همگی این عناصر در حفـظ سیسـتم زیسـتی و تنوع گونه های موجود در مناطق توریستی به دقت عمل می کنند. بنابراین لزوم توجه به طراحی مراکز توریستی و اکوتوریستی بـر اساس طراحی مبنی بر پایداری اکولوژیک بیشتر نمایان میشود.
-2 توریسم و محیط زیست، تهدید یا فرصت؟
توریسم یکی از صنایع دنیا و وابسته به بخش عمده ای از اقتصـاد جهـانی اسـت. (بمانیـان،(21 :1388 ایـن صـنعت منـابعی را بکـار میگیرد که معمولا غیر قابل استفاده به نظر میرسند و از طریق توسعه گردشگری اقتصادی میشوند. به عنـوان نمونـه اسـتفاده از آثار باستانی، جنگل ها، بیشه ها، کوه ها، شنزارها و پدیده هایی که فاقد ارزش اقتصادی بالفعل هستند و از طریق توسعهی گردشگری
2
بعنوان کالا مطرح میگردند .( معصومی، (20 :1385 گردشگری به عنوان یک پدیده اجتماعی- فرهنگی نیـز مطـرح اسـت. زیـرا کـه ملتها را به یکدیگر مرتبط می کند و اثرات فرهنگی زیادی بر مردم جوامع میزبان بر جای می گذارد. البته تفاوت فرهنگی خـود بـه عنوان جاذبه در گردشگری در نظر گرفته می شوند و این سبب آشنایی مردم جوامع با فرهنگ یکدیگر و ایجاد حس احتـرام بـه آن می شود. اما مساله ای مهم تر که ما در این مقاله به آن می پردازیم، رابطه توریسم و محیط زیست می باشد کـه از اهمیـت بـالایی برخوردار است. در حال حاضر حفاظت از محیط زیست یک چالش جهانی است. صنعت گردشگری نیز به نوبه خود در ایجاد بحـران زیست محیطی بی تاثیر نیست. چرا که توسعه توریسم نیاز به منابع طبیعی دارد که مهمترین آنها منابع آبی و زمین و انرژی هـای تجدید ناپذیر می باشند که در معرض آسیب و تهدید توسط صنایع مختلف دنیا از جمله صنعت توریسم قرار گرفته انـد. امـروزه بـا افزایش تمایل گردشگری های مبنی بر طبیعت، مناطق طبیعی بکر و با تنوع زیستی، مورد توجه بیشتری قرار گرفته انـد از جملـه مناطقی با خصوصیات زیر:
- مناطق طبیعی که به سبب ایجاد پارکهای محلی و مناطق حفاظت شده، سالم باقی ماندهاند.
- مناطق طبیعی که به خاطر انجام توسعه منطقی (آمایش سرزمین) حفاظت شدهاند.
- مناطق طبیعی که به واسطه گونه های گیاهی و جانوری خاص زیستگاه های خود، منحصر به فردنـد و بـه همـین دلیـل حفاظـت شدهاند.( قاسمی، (199 :1388 که این مناطق شامل سـاختارهای زمـین شناسـی و ژئومورفولـوژیکی (اشـکال زمـین)، هیـدرولوژی (دریاها، دریاچهها، رودخانهها و تالابها)، پوشش گیاهی و حیات جانوری (یکی از درآمدزاترین سـفرهای گردشـگری) مـی باشـند. (پاپلی یزدی، (221- 220 :1386 و بیشترین توجه و حفاظت را مـی طلبنـد. امـا سـرعت گسـترش توریسـم در سراسـر دنیـا سـبب آسیبهای بی حد و حصر به برخی از سیستم های اکولوژیکی در معرض خطر گردیده است. در واقـع حضـور بـی برنامـه و کنتـرل نشده انبوه گردشگران در مناطق طبیعی و بکر و اقدام به ساخت مجموعه ها و اقامتگاه های تفریحی و زیرساخت های بی توجه بـه ظرفیت و توان اکولوژیکی محیط، منجر به استفاده بیرویه از منابع ارزشمند و آلودگی هـا و آسـیب هـای جبـران ناپـذیر همچـون آلودگی آب وفشار بر روی منابع آبی، آلودگی هوا و آلودگی های صوتی، تخلیه و دفع غیر اصولی زباله ها به رودها و محیط زیسـت، فرسایش خاک، از بین رفتن زیستگاه های طبیعی و افزایش فشار بر روی گونه های نادر و آسیب پذیر، تغییـر در اکوسیسـتم هـا و ساده سازی آن ها، تغییر در چشماندازهای طبیعی و کیفیـت بصـری نـامطلوب محیطـی، گسـترش و پـراکنش بیمـاری در میـان گونههای گیاهی، قطع و نابودی گونه های گیاهی و... گردیدهاست.
اما با وجود تمام این مسائل متخصصان محیط زیست به کاهش رابطه گردشگری و محیط معتقد نیستند بلکه به گسـتردگی آن بـا ملاک قرار دادن ظرفیت پذیرش محیط و ملاحظات زیست محیطی تاکید دارند. در واقع با آموزش گردشگران در تشویق به سـمت گردشگری پایدار و پیوسته از لحاظ اکولوژیکی و ایجاد حس تعهد در آنها و نیز حضور برنامه ریـزی شـده گردشـگران مـی تـوان از تهدیدات و آسیب ها کاست. چرا که اثرات منفی گردشگری زمانی افزایش خواهند یافت کـه سـطح اسـتفاده بازدیدکننـدگان یـک منطقه توریستی نسبت به توانایی محیط در پذیرش آن افزایش یابد و اثرات مثبت آن زمانی افزایش خواهند یافت که هر گردشـگر مفهوم اصلی و واقعی توریسم و محیط زیست پایدار را با قلب خود درک کند نه با زبان.( (Faraji rad,2010:37
همچنین با برنامهریزی درست خصوصاً در بخش تسهیلات و امکانات تفریحی- اقامتی می توان سبب کاهش اثرات منفی و افـزایش اثرات مثبت بر محیط شد. زیرا که به ناچار معماری بخشی از تجربه هر توریست می باشد و معماری به نوبه خـود مـی توانـد سـهم زیادی در کاهش اثرات مخرب توریسم بر محیط داشته باشد. و نیز ادغام توریسم پایدار یا اکوتوریسم بـا معمـاری مـا را بـه اهـداف حفاظت زیست محیطی نزدیکتر می نماید. برای بررسی بیشتر این موضوع پرداختن به مفهومی چون توریسم پایدار الزامی بـه نظـر می رسد. بنابراین در ادامه ابتدا به بررسی نحوه پیدایش گردشگری پایدار و سپس یکی از رویکردهای مهم آن یعنی اکوتوریسم کـه
3
در جهت اهداف زیست محیطی بوجود آمد، می پردازیم. و پس از آن به تشریح رویکرد طراحی اکولوژیک1 در ساخت تفرجگاه های اکوتوریسمی که منطبق بر اهداف اکوتوریسم و حتی آرمانی تر از آن در حفظ محیط زیست است، میپردازیم.
-3 توسعه پایدار، گردشگری پایدار
توریسم پایدار نتیجهی آگاهیهای زیست محیطی است و یک ابتکار مولد برای کنترل بازار انبوه گردشگری مـی باشـد. گردشـگری پایدار از دل توسعه پایدار پدیدار گشت. قرن بیستم در واقع قرن افزایش آگاهی نسبت به بحران های زیست محیطی بود که منجـر به ایجاد مفهومی چون توسعه پایدار گردید. از آنجا که ما در این مقاله بیشتر به بعد زیست محیطی توریسم می پردازیم ،تعریفی که ما در اینجا بر آن تاکید داریم تعریفی از توسعه پایدار است که "توسط اتحادیه جهانی حفاظت از محیط زیست در سال 1991 ارایه شدهاست؛ »بهبود کیفیت زندگی انسان در چهارچوب ظرفیت برد اکوسیستمهای حامی)" «بحرینی، (41 :1375 گردشکری پایدار حاصل تلاش در دستیابی به توسعه پایدار در تمامی زمینه هاست. همان گونه کـه گفتـه شـد توسـعه گردشـگری
علاوه بر آثار اقتصادی و فرهنگی، آثار گسترده ای در زمینه زیست محیطی دارد. طبق تعریف اتحادیـه جهـانی حفاظـت از محـیط زیست2 در سال 1996،«گردشگری پایدار سفر و یا بازدید زیست محیطی مسئولانه به مناطق طبیعی است به منظور درک و لـذت بردن از طبیعت (و هرگونه خصیصه های فرهنگی همراه با آن چه در حال حاضر یا گذشته) در روشی که حفاظت از محیط زیسـت را ترویج دهد و تاثیرات زیست محیطی کمی از سوی گردشگر داشته باشد و نیـز بـرای جوامـع محلـی، مزایـای فعـال اجتمـاعی-اقتصادی داشته باشد.«
"بر طبق این تعریف نهادهای بین المللی، اصول گردشگری پایدار را چنین تعریف نمودهاند:» راهبردی به سـمت مـدیریت مجتمـع منابع تجدیدشونده، به نحوی که نیازهای اقتصادی، اجتماعی و زیباشـناختی بـه شـکلی بـرآورده شـود کـه یکپـارچگی فرهنگـی، فرآیندهای بومشناختی ضروری، تنوع اکولوژیک و سیستمهای حیات وحش حفظ شود)."«اکبری،27،(1389 در واقع آگاهی از اصول و جنبههای کلیدی گردشگری پایدار سبب درک بهتر ضرورت برقراری آن خواهد شد.(نمودار(1
اقتصادی: کمک به اقتصاد جوامع و تولید درآمد پایدار برای مردم جوامع و سایر ذینفعـان تـا حد امکان
اما در پی استفاده ناموزون از طبیعت که با پیامدهای گوناگونی همچون کاهش شدید گونه ها، تخریب پوشش گیاهی، آلودگی آب و دریا، انباشت زباله و تغییر سیمای طبیعی همراه بود سبب شکل گیری رویکردهای گردشگری پایدار در طبیعت و مفهوم اکوتوریسم
4
شد. اکوتوریسم به عنوان شکلی از گردشگری پایدار در طبیعت است که ویژگی محوری آن، ارتباط با طبیعت، انگیزههای آموزشی و قدرشناسانه و وابستگی به مفهوم توسعه پایدار است.
-4 اکوتوریسم، گامی موثر در پایداری زیست بوم جهانی
ایده اکوتوریسم عمدتاً از نگرانی محققان متعـدد در مـورد اسـتفاده نادرسـت از منـابع طبیعـی توسـط بازدیدکننـدگان در مقاصـد توریستی ایجاد شد. از آن به بعد رویکردهای توسعه به سمت توجه به حداقل رساندن تاثیرات سو بر محیط زیست محلی و افزایش وحدت فرهنگی ساکنان محلی، در حرکت میباشد. میان جنبه های دیگر، اهمیت محیط زیست همیشه در فعالیت های اکوتوریسم وتوسعه تاکید شده است. اکوتوریسم اغلب به عنوان یک استراتژی بالقوه برای حمایت و حفاظـت از اکوسیسـتم هـای طبیعـی در زمان ترویج توسعه پایدار در نظر گرفته می شود. از آن جا کـه توریسـم آمیـزهای از فرصـتهـا و تهدیـدها بـرای منـاطق حفاظـت شدهاست، اکوتوریسم در پی افزایش فرصتها و کاهش تهدیدهاست.(درام، (19 :1388 در طی 15 سال گذشته اکوتوریسم به یکی از صنایع به سرعت در حال رشد صنعت گردشگری ،حتی سه برابر بیشـتر از کـل ایـن صنعت، تبدیل شده است. در همین زمان اکوتوریسم به طور فزاینده ای به عنوان یک ابزار مهم برای تـرویج شـیوه هـای پایـداری، حفاظت فرهنگی و حفاظت از تنوع زیست محیطی توسط جوامع محلی و بومی دیده شده است. (Blangy,2006:233)
انجمن بین المللی اکوتوریسم (TIES,2006) اکوتوریسم را به عنوان »سفر مسئولانه به مناطق طبیعی که از محیط زیست حفاظـت می کند و رفاه مردم بومی را بهبود می بخشد« تعریف نموده است. به عبارت دیگر اکوتوریسم سـفر بـه منـاطق طبیعـی و از لحـاظ اکولوژیکی پایدار است که درک و قدردانی و حفاظت از دارایی های طبیعی و فرهنگی را ترویج میدهد. در واقع اکوتوریسم میتواند -1 از محیط زیست محافظت کند و سلامت آن را بهبود ببخشد. -2 به فرهنگ محلی احترام بگـذارد و منـافع محسوسـی را بـرای جوامع میزبان به ارمغان آورد. -3 در عین لذت بخش بودن برای گردشگر، سفری آموزشـی نیـز باشـد. اکوتوریسـم بـا محـل هـای دوردست و بکر که تفاوت های فرهنگی و به خصوص اکولوژیکی را به نمایش می گذارند نیز مرتبط شده است. بنـابراین اکوتوریسـم فراتر از یک گشت و گذار است بلکه به سمت درک خصیصه های بوم شناسانه و علمی جاذبه های طبیعی گام برمـی دارد، پـس بـه این معنی است که اکوتوریسم باید موارد زیر را لحاظ کند:
- ارزش ذاتی طبیعت را بشناسد و حفاظت از گیاهان و حیوانات در حیات وحش را در درجه اول اهمیت قرار دهد. - ترویج و تقویت حفاظت و سرمایه گذاری در منابع طبیعی و فرهنگی مورد استفاده در گردشگری.
- توسعه اخلاقیات و استانداردهای خاص صنعت اکوتوریسم. به گفته سازمان ملل اصول اکوتوریسم عبارتند از:
- به حداقل رساندن تاثیر گردشگری بر طبیعت و فرهنگ - آموزش گردشگران به منظور درک اهمیت حفاظت از محیط زیست - ارائه مزایای مالی برای مناطق طبیعی تحت حفاظت
- آموزش مسافران بر اساس فرهنگ جامعه محلی مقصد مورد بازدید (Epler Wood,2002:14)
بنابراین اکوتوریسم زمانی موفق در نظر گرفته میشود که اثرات زیست محیطی گردشگری را کاهش دهد در حالی که برای جوامـع محلی منافع اقتصادی، فرهنگی و همچنین آموزش های زیست محیطی داشته باشـد.((Ly,2011:6 آمـوزش و تشـویق گردشـگران برای لذت بردن از طبیعت و درک اهمیت دارایی های فرهنگی و طبیعی با ارزش ترین مشارکت اکوتوریسم در محیط زیست محلی و حفاظت از تنوع زیست محیطی است. حیات وحش و محیط طبیعی دارایی های باارزش اکوتوریسم هستند. با این حـال مـدیریت ضعیف و ساخت و سازهای غیراصولی و مبتنی بر سود تفرجگاه های گردشگری میتواند منجر بـه آسـیب دیـدن زیسـت بـوم و یـا حضور انبوه و کنترل نشده توریست ها و دخالت های آنها در نظام طبیعی مناطق بکر و دست نخـورده کـه بـرای اکوتوریسـم ارزش محسوب می شوند، شود. بخش عمده ای از منابع طبیعی هرساله توسط بشر برای برای توسعه اقتصـادی و اجتمـاعی مصـرف و یـا
