بخشی از مقاله
چکیده:
خاقانی از بزرگترین شعرای قصیدهسراست که از عمدهترین ویژگیهای شعر او، ابهام و پیچیدگی کلام است؛ از جمله دلایل بیرونی ابهام در شعر او حسب نظر محققان ، شرایط زیستی، تاریخی و روانشناختی خاقانی در کاربرد زبان مطنطن و پیچیده بوده است .ابهام در شعر او مطابق معیار های منابع بلاغت قدیم از محاسن شعر اونبوده اما مطابق نظریه های جدید ادبی نشان قدرت شاعری و نبوغ شاعر و هنرمندانه بودن شعر او تلقی می شود. این جستار نشان می دهد که علاوه بر دلایل بیرونی دلایل درونی ودرون متنی نیز در ابهام شعر او تأثیر مستقیم دارد .در مجموع چند نوع ابهام در شعر خاقانی وجود دارد که آن را به دو دسته کلی ابهام واژگانی و ابهام نحوی تقسیم کرده ایم . سپس هر کدام از آنها انواعی نیز دارد ، ابهام واژگانی شامل ابهام ترکیبی و ابهام فنی است . ابهام نحوی شامل ابهام زبانی ، ابهام هنری و ابهام تصحیحی است. سومین نوع ابهام در ابهام است که شامل ایهام، ایهام تناسب ، ایهام تضاد ، ایهام تبادر ،ایهام ترجمه و پارادوکس است . برای هر کدام از این انواع دلایل و شواهدی نیز ارائه شده است.
کلید واژه: خاقانی، قصاید، ابهام، چند معنایی، رمز
پیشینه ی پژوهش:
در این خصوص پیش تر مقالاتی چون:
.1بهنام فر,محمد.»ابهام هنری در شعر خاقانی.«پنجمین همایش پژوهش زبان و ادبیات فارسی,,1389صص128-143
.2سرمدی,مجید»رازناکی شعر خاقانی.«مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران ,1393 صص 110-112
.3شیری,قهرمان.»روان شناسی ابهام در شعر خاقانی.«مجله تاریخ ادبیات,شماره,62/3سال,1389صص123-149
.4طباطبایی,سیدمهدی.»واکاوی و مقایسه ابهام در شعر خاقانی و بیدل.«مجله تاریخ ادبیات,شماره,74/3سال,1393صص151-175
ارائه شده است و پژوهش حاضر مکمل تحقیقات پیشین برای پر کردن خلا هایی است که در مورد ابهام در شعر خاقانی وجود داشته است.
مقدمه:
بدون تردید خاقانی یکی از قصیدهسرایان بزرگ ایران است؛ تسلط و قدرتی که خاقانی در ابداع الفاظ و ابتکار معانی دارد، او را به یکی از قلههای رفیع شعر فارسی بدل ساختهاست. کاربرد علوم و دانشهای معمول زمان و به کار بردن الفاظ و تعابیر مطنطن استفاده از تعابیر مبهم و پیچیده و صنایع بدیعی چون ایهام، استعارههای دور از ذهن... باعث دشواری و دیریابی شعر این شاعر بزرگ گشتهاست. در واقع یکی از ویژگیهای عمدهی شعر خاقانی، ابهام و پیچیدگی آن است. - بهنامفر، - 140 : 1389بحث فصاحت و بلاغت در کلام و سخن ابهام آمیز از دیرباز مورد توجه پژوهشگران و منتقدان آثار ادبی بوده و به همین دلیل، امروزه عنوان »ابهام در ادبیات« بسیار مورد بحث بررسی منتقدان قرار میگیرد.
در متون ادبی و ادبیات همهی ملل، ابهام بهعنوان جوهرهی ادبیات و راز ماندگاری و حیات آثار ادبی معرفی میشود. ادبیات، حقیقت و گوهر ذاتی خود را در پنهان سازی معنا و به تاخیر انداختن ادراک آن میجوید. - فتوحی،1387 . - 20:مشارکت و دخالت بیشتر خواننده در فرایند خوانش متن و جداسازی آن از سلطهی مؤلف، یکی از اهداف ابهام آفرینی در شعر و متن است. بر این اساس، ابهام، آشفتگی و نابسامانی ساختار متن نیست؛ بلکه طرحی است که طی آن خواننده در برابر متن منفعل نمیماند؛ چرا که با فعالیت ذهنی و تلاش فکری بهمعنی نهفته در متن نزدیک میشود. - رضایی، . - 49: 1386در واقع ابهام، ویژگی ذاتی زبانهاست که بیشتر در عرصه ادبیتِ آن نمود مییابد. بر همین مبناست که برخی پژوهشگران، ابهام را مرز میان زبان و ادبیات میدانند؛ چرا که کوشش زبان، اراده کردن آن چیزی است که گفته میشود؛ اما ادبیات بر زبان آوردن مطلبی و اراده کردن مطلبی دیگر براساس بهره گرفتن از امکانات و قواعد زبانی است.
بررسی تاریخ ادبیات فارسی نشان میدهد که ابهام و چندمعنایی، سیری از فراز تا فرود را تجربه کردهاست؛ بدین گونه که نخستین کتابهای بلاغی و نقدالشعر، ابهام را از موانع فصاحت کلام برشمردهاند که رسانیدن پیام را دشوار میکند و منتقدان جدید، آن را عاملی برای کشف و التذاذ ادبی میدانند که از مسیر ابهامزدایی، برای خواننده ایجاد جاذبه میکند. - طباطبایی، - 170 : 1393نگرش منتقدان پیشین به ابهام، آن را تا مرتبهی نامشخص بودن یا پیچیدگی معنی که حاصل ناتوانی نویسنده یا شاعر است، پایین میآورد؛ اما امروزه ابهام را فرایندی برای شرکت دادن خواننده در آفرینش معنا میدانند که بر اثر تسلط خالق متن اتفاق میافتد. اهمیت ابهام در ادبیات کنونی جهان به اندازهای است که آن را مهمترین عنصر متن ادبی شمردهاند. - احمدی، - 69: 1370
بحث اصلی:
باید گفت دیوان خاقانی یکی از پرابهامترین کتابهای شعر، در ادبیات فارسی است. دلایل ابهام در شعر خاقانی اگر با متون همزمان آن مثل کلیله و دمنه مقایسه شود، ماهیت و ساختاری بسیار متفاوتتر یافت خواهد شد.»در یک تعریف کلی، ابهام عبارت است از هر تمایز جزئی زبانی ولو ناچیز که زمینه را برای واکنشهای متفاوت به یک قطعهی زبانی فراهم میکند.« - فتوحی، . - 25 :1387
دلایل ابهام در شعر خاقانی:
عوامل تاثیرگذار بر پیچیدگی سبکی و ابهام فراوان در شعر خاقانی، نه پسند زمانه و تاثیرپذیری از سبک شاعران دیگر و نه مخالفت با سیطره سیاسی و فرهنگی حکومت و مذهب خاص، بلکه بیش از هر چیزی، برتریطلبی و عقدههای فروخورده است که او را به انتخاب چنان زبان دشوارپسند و مفاهیم انتقادگرایانه سوق میدهد. به قول استاد زرینکوب، در شهر کوچک شروان، هنر شعر و شاعری، خریداران پرشوق و قویمایهای از آنگونه که برای شاعرانی چون رودکی و عنصری پیدا شده بود، وجود نداشت. - شیری، - 125 : 1389
