بخشی از مقاله
چکیده:
چنین تصور میشود که حیات رسمی سبزراههاي طراحی شده همزمان با رسمیت یافتن حرفه معماري منظر بهمثابه یک پیشه و از اوایل قرن نوزدهم آغاز شده است. اما شواهدي بیشمار در تاریخ وجود دارد که نشان میدهد این پدیده به صورتی بی نام اما با ن شان مشخص موردتوجه انسان در همه فرایندها ي مربوط به آبادانی سرزمین بوده است. نکته چش م گیر در ادبیات تجربههاي معاصر و تاریخی آن اس ت که در تعری ف این پدیده، چه در شهر و چه خارج از حریم رسمی آن، همواره ابهامهایی وجود داشته است و منجر به آن ش ده است که امروبعضاًز پدیدههایی متفاوت و حتی متضاد را با ارجاع به این نام یکسان میشماریم. اتکا به تعاریف ناهمسان در تعریف »سبزراه« ها، در کلام برنامهریزان و در طرح معماران منظر، در عمل اجزاي متفاوتی را ن یز در کالبد این پدیده به همراه آورده است.
علاوه بر این، ناهمگونی در مفهوم سبزراه پیشازاین موجب شده بود که فهرست یکسانی از اهداف و انتظارات براي تأسیس آن در تجارب جهانی در اختیار نباشد. به تعبیر دیگر، اگرچه با هوشیاري بوم گرایانه خالقان این اثر غناي زیست محیطی آن روز به روز افزایش یافته بود، اما بسیاري از دیگر وجوه بنیادین آن به تدریج کمرنگ شدند. این نقای ص از ابتداي دهه نود میلادي به تدریج در حال رفع شدن هستند، اما هنوز هم نتایج پژوهشها نشان از عدم توافق و گاهی بیخبري افراد ذینفع از چیستی و چگونگی سبزراه دارد. در این میان، چنین به نظر میرسد که یکی از این وجوه بررسی نشده سبزراهها »حیات اجتماعی« این پدیده است.
امروزه با بازخوانی تعاریف اولیه و نیازهاي بنیادینی که این عنصر را شکل داده است، و با پذیرفتن ضرورت »حیات اجتماعی« بهمثابه یکی از ارکان توسعه پایدار، تلاش میشود که این ویژگی گم شده به سبزراهها برگ ردد. تجارب و آزمودهها در اقدامات مربوط به ایجاد و نگهداري سبزراهها حاکی از آن است که مسائلی همچون تغییرات سبک زندگی در جهان،ضعف چارچوبهاي قانونی و انتظارات غیرواقعی در مقیاس کلان، درکنار موضوعاتی ه مچون حریم هاي مالکیت و عدال ت اجتماعی در مقیاس خرد، بازتعریفی از سبزراه را طلب میکند. مقاله پیش رو با آسیب شناسی تجارب ناموفق و مروري بر تجارب موفق،فهرست ی از وجوه تأثیرگذار بر حیات اجتماعی سبزراه ها را معرفی میکند. این معیارها میتوانند علاوه بر تغییر نگرش دربرنامهریزي این مسیرها، مبانی اصیل طراحی سبزراه را احیا و دیدگاههاي نوین را با آن ادغام کند.
واژگان کلیدي: سبزراه، حیات اجتماعی، زیرساخت سبز، دالان سبز، شبکههاي بومشناختی
-1 مقدمه
ادبیات موجود دربارة سبزراهها، این تصور را در خوانندگان ایجاد میکن د که این مبحث نخستین بار در دهه 80 میلادي اوج گرفتهاست و نخستین دستاوردهاي آن عموماً در دهه 90 م شاهده شده است . در ویژه نامه نشریه آکادمیک »منظر و برنامه ریزي شهر« در سال 11995 ، سردبیر این ویژهنامه در یادداشت خود بر این شماره چنین اعلام میکند که »جنبش سبزراهها« در مان تنظیم این مقالات کمتر از یک دهه قدمت دارد - Fabos, I ntroduction and Overview; the greenway movement, u ses and potentials of greenways, 1995 - و تعداد زیادي از مقالات شرح تاریخچه این پدیده را از گزارش کمیسیون ریاس ت جمهوري آمریکا در سال 1987 آغاز کرده اند.
علت تأکید شدید بر گزارش این کمیسیون متعاقباً بررسی خواهد شد، اما آنچه د ر اینجا مهم است تذکر این نکته ا ست که خلق پد یدهاي با ویژگی هاي سبزراهها امري تاریخی اس ت. حتی در خود ایالات متحد آمریکا نیز قدمت تلاشهاي مربوط به ایجاد آن به نیمه دوم قرن نوزدهم برمیگردد.با وجو د نقدي که از بابت مرور تاریخچه به این مجموعه مقالات وارد است، باید بدانیم که تعریف کمیسیون سال 1 987، که اکثر این مقالات بر آن متک ی بودند، از برخی جهات ویژگی هاي نوینی داشت. این تعریف تصویرگر چشمان دازي بود که در آن "شبکه زندهاي از سبزراهها... تأمینکنندة دسترسی مردم به ف ضاي باز در نزدیکی مکان زندگی شان باشد، و ف ضاي شهري و روستایی را...به یکدیگر پیوند بزند." - Presi ent's Commission on American Outdoors, 1987, p. 149 -
تعریف فوق چند نکته برجسته داشت که معماران منظ ر، برنامهریزان و مدیران شهري و دیگر ذینفعا ن را از پس به خ ود مشغول کرد. نخ ست آنکه ضرور ت درك شبکه ه اي بومشناختی را به عنوان یک »اندام زنده« برجسته می کرد. دیگر آنکه در اشاره به پیوند زدن شهر و روستا به یکدیگر، ضرور ت توجه به این شبکهها را در مقیاس منطقها ي یادآوري میکرد، و در میانه بر ضرورت دسترسی آسان و نزدی ک مردم و حضور آنها در این شبکه تأکید می کند. انسان-محور بودن تذکر آخ ر، نقطه آغاز پژوهش حاضر است و خواهیم دید که چگونه در بسیاري از مصادیق نقش انسان و ترجیحات او به مثابه جزء حیا ت-بخش و حاف ظ این نظام فراموش شده است و عواقب این فراموشی چه بوده است .
پیشینه تاریخی سبزراه ها
در اسناد تاریخی تمد نهاي مختلف، شرحهاي مختلف ی از مسیرهاي تردد یافت میش ود که یک چن د ویژگی مشابه تعریفی که پیشتر آمد، یا تعریفهاي مفصلتر سبزراه را در خود داشتهاند. به طور خاص، در تمدن باستانی چین، مسیرهایی وجود داشته است ک ه با وجود شیوة اجراي فرمایش ی و غیر مردمی، ویژگیهاي بوم شناختی و برنامهریزي مشابه سبزراهها دا شتهاند. این مسیرهاي طویل که تا ریخ ساخت برخ ی از آنها به 20 00 سال قبل از میلاد مسیح برمیگردد به چند منظور ایجاد می شدهاند که نخستین آنها تردد خان دان سلطنتی بود ه است. در مسیرهاي درباري الگ وي کاشت درختان سوزنی در و سوي نوار ده متري میانه مسیر براي تردد اشراف ، و دو نوار 45 متري دو سوي آن که مرز بیرونیشان با مانعهاي فلزي علام تگذاري شده محل حرکت عوام و حریم اداي احت رام در هنگام تردد خاندان سلطنتی بوده است . - Yu, L i, & Li, 2006 -
خواهیم دید که تفکی ک گونههاي تردد در مسیر، البته با اهدافی مردمیتر از این، در نمونههاي متأخر ای ن مسیرها هم بخ شی از برنامه طرح میشود. انواع دیگر این سبزراهها در همان سرزمین و در حدود همان دورههاي تاریخی گونهاي دیگر از راه ایجاد میشده است که هدفی جز حفظ حریم وتقویت حصار زمینهاي کشاورزي و ح فاظت در برابر س یل داشته است - همان - . این امر نیز یادآوري برخی اهداف بومگ رایانه نوین در تعریف سبزراههاست .
در مسیرهایی که براي حفظ حریم نهرها و آبروها ایج اد میشده است نیز، چه در چین باستان - همان - و چه در ایر ان باستان،ملاحظاتی را در کشت گونههاي گیاه ی رعایت میشده است که دوراز اهداف امروزی ن این مسیرها نیست. علاوه بر این، مسائل ظریفی همچون مسئولیت کاشت و مراقبت از گونههاي گیاهی مسیرها که با حکم ح کومتی به اشراف واگذار میشد ه است نیز نشانگر آن است که علیرغم آنکه مفا هیم چون مشار کت جایی در این برنامهها نداشته است، اما مدیریتی کلان و حساب شدهداشته است. متأسفانه پژوهش کافی بر روي ویژگیها ي خاص راه در ایران باستان صورت نگرفته است. معدود نمونه هاي موجودمانند کتاب »راه و رباط« - پیرنیا & افسر, - 1370
که بیشتر بر ویژگی هاي انسانی این مسیرها متمرکز است، اشاراتی به ویژگیهاي بوم شناختی از منابعی تاریخی چون اصط خري دارد که در صورت بررسی دقیقتر می تواند تعریف دقیق راههاي پیوندي ایران را در دوران باستان آشکار کند.در میان پژوهشگرانی که مقالاتشان د ر شماره 33 ن شریه منظر و برنامه ریزي شهري چاپ شد، ی ک نفر حضور داشت که با الگوهایی متعدد سبزرا هها را تعریف می کرد . - Turner, 1995 - او پیشت ر از این با دیدي جامع نگر ریشههاي تاریخی این پدیده را بررسی کرده بود . - Tur ner, 1998, p. 139 - ترنر با ش بیه دانستن بر خی ویژگیهاي راههاي تشریفا ت آئینی در مصر باستان با خصوصیات سبزراهها، و دنبال کردن این مفهوم با تغیی رات صورت یا م عنا در طول تاریخ تا به بلوارها و پاركويها و کمربندهاي سبز، ریشه هاي نیاز انسان به اینگونه تردد را تحلیل کرده است.
در میراث تاریخی اروپا نیز مسیرهاي و جود داشته اس ت کهعمدتاً برا ي تردد گله ها از چراگاه و روستا به بازارهاي دام بوده است.مهمترین ویژگی این مسیرها پاکوب بودن آنهاست که آنرا از ریشه از عبارت لاتین خیابان2 که به معناي راه فرش شده است جدا میکند. تحقیقات چنین نشان میدهد که در دوران روم باستان نخستین راه سنگفر ش با مالکیت عم ومی در قلمروهاي اروپایی ایجاد شد . - Turner, 2006 - این راهها نیز با نفوذپذیر بودن و بارگذاري محدود و شیوه ترددي که با م حیط زیست تضادي نداشت برخی آموزههاي اولیه سبزراهها را در خود نشان میدهند. علاوه بر در همین دوران این برخی مسیرهاي زیارتی نیز ویژگیهاي مشابه سبزراه ها را در خ ود داشتهاند - حناچی & غزنوي, . - 1388
انواع سبزراه ها
توجه ویژه به سبزراهها در دهه 80 و 90 موجب شد ک ه بسیاري از خصوصیات سبزراه بررسی شده و به رسمیت شناخته شود. این به آن معنا بود که در م باحث نظري نیز گوناگونی این مسیرها به سبب برجسته شدن یک ویژگی نسب ت به بقیه مورد بررسی قرار گرفت. به این ترتیب با مطالعات افرادي چون لیتل در کتابی که ویژگ یهاي بومشناختی سبزراه ها را برجسته میکرد به پدیدهاي به نام »جنبش سبزراهها« رسمیت داده شد - . - Litt le, 1990 میتوان مشاهده کرد که ارزشهاي بومشناختی ماندگارترین ویژگی سبزراهها تا به امروز بو ده است. اما در کنار این ویژگ ی غیر قابل انکار، چند بعد دیگر که به حیات و سرزندگی سبزراهها کمک میکردند نیز مورد برر سی و تأکید قرار گرفتند.
ویژگی هاي ارزشمند تا ریخی و میراث فرهنگی برخی از سبزراهها ارزشی افزوده بودکه به تدریج بسیار پرطرفدار شد و در سیر تحول این مسیرها خواهیم دید که تقاضا براي این ویژ گی به حدي بالا گرفت که برنامهریزان و طراحان حتی به صورت القایی نیز این ار زشها را به سبزراهها میافزودن . در بحرانهاي نفتی آمریکا در دهه هفتادبه دلایلی که مرور خوا هیم کرد، تأکید شدید بر وجوه تفریحی این مسیرها نیز شدت پیدا کرد. به موازا ت این وقایع، افرادي اهمیت چندکاربردي بودن سبزراهها را نیز تذکر میدادند . - Fabos, 199 5 - به این ترتیب با تلفیق این تحقیقهاي متأخر با ویژگیهاي نمونههاي تاریخی میت وان دسته بندي زیر را براي سبزراهها معرفی کرد:
1.مسیرهاي درون دالانهاي سبز
2. مسیرهاي به موازات روددرهها و نوارهاي ساحلی و دیگر منابع آبی
3. مسیرهاي تفرجی با ملاحظات زیست محیطی
4.مسیرهاي تاریخی با منظر طبیعی یا ویژگیهاي بومشناختی ارزشمند
.5 مسیرهاي ویژه بومش ناختی به موازا ت - و به تفکیک از - راههاي ترافی ی پیوندي - سرخراهها - 3 در مقیاس شهري و من طقهاي
.6 مسیرهاي حفاظتی با اهداف زیستمحیطی یا فرهنگی اگر سادهترین تعریف این پدیده را در نظر بگیریم، که عبارت است "از مسیري که از ویژگیهاي مثبت بومشناخت ی برخوردارباشد" - Turner, 2006 - ، فهرست فوق هنوز هم می تواند گسترش یابد و با تغییر سبک زندگی در مقیاس جهانی نمونههايجدیدي پیدا کند. هماکنون نیز در تف صیل بند 6 فهرست فوق میتواند زیرگونههاي متعددي را پیشن هاد کرد که تجربه تاریخی کشور چین در ایجاد مسیرهاي مشج ري حفاظتی که نقش بادشکن براي محوطه هاي کشاورزي داشته باشند یکی از این نمونههاست. این تجرب ه تا به امروز حفظ شده است و طرح »دیوار بزرگ سبز« به موازات مرزهاي شمالی این کشور نمونهاي منطقهاي از نمونه است . - Li, 20 06 & ,Yu, Li - و محل تغییر است؛ نخست ویژگیهاي در نهایت دو ویژگی مرتبط با نام این پدیده - سبزراه - بیش از هرچیز مورد تأکید بومشناختی آن و دوم مسیر بودن آن که تحقق فعل ی پویا همچون حرکت انسان یا حیوان یا جابج ایی یک فرآیند طبیعی را ضروري میکند.
