بخشی از مقاله
چکیده
هدف از انجام این پژوهش بررسی صور خیال در شعر خاقانی اصفهانی است. وی از جمله شاعرانی است که پس از انقلاب در عرصه شعر و شاعری به دو زبان عربی و فارسی هنرنمایی کرده، و "شاعر ذو اللسانین" لقب گرفته است. با انتشار اشعارش، شعر عربی او بویژه مورد توجه ادیبان و شاعران عرب قرار گرفت، و هشت تن از آنان در مقالاتی به تحلیل نوآوریهای شعر او پرداختند، که در تارنماهای ادبی جهان عرب بازتاب فراوان داشت، و نیز در مقدمه دیوان او در سال 1388 منتشرشد. آشنایی شاعر با گنجینه اندیشههای اسلامی و عرفانی، بهره گیری از کلام وحی و احادیث نبوی، و ابراز عشق به پیامبر اکرم - ص - و اهل بیت - ع - سبب شده تا بخش هایی از دیوان خاقانی اصفهانی رنگ و بوی آیینی و مذهبی به خود گیرد.
قالب های نو در شعر این شاعر اسلامی انقلابی کم نیست، اما بیشتر اشعار او در قالب های سنتی است، و ترجیح داده مضامین نو را در قالب های کهن بریزد، و این گونه گذشته و حال را به هم برآمیزد. نویسندگان کوشیده اند تا زیباییهای خیالی، ابتکارات و خلاقیت های هنری، و موارد آشنایی زدایی در ترکیب های ادبی او در حوزه خیال پردازی، و نیز سبک شعری او را در سه مقوله تشبیه، استعاره و نماد در اشعار فارسی اش ترسیم نمایند، و آرایه های بدیعی را که شعر او سرشار از آنها است، و نیز تحلیل زیباییشناختی اشعار عربی او را به جستاری دیگر وانهادهاند.
مقدمه
زمانی که عاطفه و احساس در وجود آدمی برانگیخته می شود و قوه ی خیال به پرواز در می آید و شاعر آن احساس و خیال را در قالبی هنری بر زبان جاری میسازد، گام در عرصه ی شعری نهادهاست. اصلیترین عنصر در یک تجربه شعری خیال است »زیرا اگر از هر شعر موثر و دلانگیزی، جنبه خیالی آن را بگیریم، جز سخن ساده و عادی که از زبان همه کس قابل شنیدن است، چیزی باقی نمیماند« - کدکنی، . - 5 :1387 شاعر با بهرهگیری از خیال که نوعی تجربه ی مادی و معنوی است و در پی احساس واقعیت پیدا میکند صورتهای خیالی را در شعر خود رقم میزند، و در واقع »هنرمند کسی است که مخیل و تصویری و عاطفی می اندیشد و میبیند و بیان میکند.« - شمیسا، . - 21 :1381
ارزش و اعتبار یک اثر هنری و ادبی وابسته به نوآوری در صور خیال آن است. و » از آنجا که هر کس در زندگی خاص خود تجربههایی ویژه خویش دارد، طبعا صور خیال او نیز دارای مشخصاتی است و شیوه خاصی دارد که ویژه خود اوست« - کدکنی،:1381 . - 21 صور خیال سبب میشوند تا اشتراکات و افتراقات شعری آشکار شود و سبک خاص شعری شناخته گردد، چرا که »بیتردید شاعران و نویسندگان نگاههای بدیع خویش را در دستگاه بلاغی ویژه ای پی ریزی میکنند، و بدین گونه سبک خاص خویش را به نمایش میگذارند، بنابراین می توان چنین برداشتکرد، که ساختارهای تشبیهی و استعاری از جمله نخستین محملهایی است که این تحول را نشان میدهد« - رضایی جمکرانی، . - 88 :1386
ما در این جستار، به واکاوی اشعار فارسی محمد خاقانی اصفهانی - متولد 1337 ه.ش - در عرصه خیال و تصویر خواهیمپرداخت. این استاد دانشگاه پس از نشر چند دفتر شعر، مجموعه اشعار فارسی، عربی و ملمعات خود را در قالب دیوان اشعارش منتشر کرد. شعر عربی او بویژه مورد توجه ادیبان و شاعران عرب قرار گرفت، و هشت تن از آنان1 در مقالاتی به تحلیل نوآوریهای شعری وی پرداختند، که علاوه بر انتشار گسترده در تارنماهای ادبی جهان عرب، در مقدمه دیوان او در سال 1388 منتشر شد، و در وبگاه شخصی او - www.khaqani.org - قابل دسترسی است. از افتخارات شعری او میتوان به موارد زیر اشارهکرد:
1 اپروفسور محمد کاظم البناء رئیس دانشکده فقه نجف أشرف عراق، پروفسور سمیر عبد الحمید نوح استاد دانشگاه کیوتو ژاپن، پروفسور عبد الرزاق حسین استاد دانشگاه از عربستان سعودی، دکتر محمد جمال صقر استاد دانشگاه اسکندریه مصر، دکتر قیس آل قیس استاد پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ایران، ثریا نافع شاعر قطری، و دکتر منیر مزید شاعر و استاد دانشگاه از رومانی.
• احراز رتبه اول کشوری در سال 1384 با قصیده: "پژواک وحی" که طولانیترین قصیده مردّف ادبیات فارسی، و شامل هزار بیت - الفیه - است.
• انتخاب مجموعه شعری:" ترنم وحی" - ترجمه شعری سورههای جزء سیام قرآن کریم - به عنوان اثر ویژه در در دومین دوره مسابقات سراسری قرآن کریم در وزارت علوم. در سال 1390
• انتخاب دو قصیده عربی او در دومین دوره جشنواره بهار شعر عربی در کویت ، مارس .2009
• برگزیدهشدن قصاید عربی او جزو 15 شاعر برجسته در کنگره بین المللی ابن زیدون اندلسی در اسپانیا - قرطبه: 4 اکتبر .2004
• آهنگسازی و اجرای 4 سرود عربی فارسی وی در یک آلبوم توسط گروه موسیقی لبنانی فرقه الإسراء. اشعار فارسی دیوان خاقانی اصفهانی شامل بخشهای گوناگونی است که عبارتند از: الهیات، نبویات، علویات، فاطمیات، حسینیات، رضویات، و مهدویات. خمینیات، وجدانیات، اجتماعیات رباعیات، و اصفهون نصف جهون - قصیده 270 بیتی به لهجه اصفهانی - . این جستار کوشیدهاست تا زیباییهای خیالی، ابتکارات و خلاقیتهای هنری، و موارد آشناییزدایی در ترکیبهای ادبی او را در حوزه خیالپردازی، و نیز سبک شعری او را در سه مقوله تشبیه، استعاره و نماد در اشعار فارسیاش ترسیمنماید.
-1 تشبیهات
تشبیه مانند کردن چیزی است به چیزی، مشروط بر این که آن مانندگان مبتنی بر کذب باشد نه صدق، یعنی ادعائی باشد نه حقیقی - شمیسا، . - 67 :1381 تشبیه مهمترین صورت خیالی است، چنانکه گفته شده: »تشبیه هسته اصلی و مرکزی اغلب خیالهای شاعرانه است. صورتهای گوناگون و نیز انواع تشبیه مایه گرفته از همان شباهتی است که نیروی تخیل شاعر در میان اشیاء و عناصر مختلف کشف میکند و به صورتهای مختلف به بیان درمیآید«ساخت اصلی تشبیه بر پایه چهار رکن - مشبه، مشبهبه، وجه شبه، ادات تشبیه - است، و مهمترین رکن آن مشبهبه یا همان مانسته است، که »بیشتر ریشه در باورهای باستانی و فرهنگ مردم دارد، تا پندارهای شاعرانه، به گونه ای که می توان مانستههای نمادینه را از دید نمادشناسای اسطوره کاوید و ریشهها و پیشینههای آنها را نشانداد«
