بخشی از مقاله
چکیده:
شعر معاصر فارسی و عربی، به عنوان یکی از انواع هنر، رسالت بیان دغدغههای انسانی را همواره بر دوش میکشد. بیان مسائل و تجربههای زنده انسان و خروج از مضامین محض شخصی و خیالی، این دوره را از همه دورههای ادبی متمایز میکند. شعر معاصر، در حقیقت فریادی است که از الگوی انسان امروز شنیده میشود و شاعر، فرهیختگیاش بر این است که این رسالت را به انجام رساند. مفهوم گرایش به وطن و پایداری در برابر اضمحلال و ابتذال آن از جمله مفاهیمی است که در شعر امروز، به طور گسترده دیده میشود. در این بین صدای »سیمین بهبهانی« ایرانی و »نازک الملائکه« عراقی از بلندترین صداها است.
بهبهانی به وطن عشق میورزد و همواره میکوشد به رشد و تعالی آن کمک کند و نازک الملائکه به عنوان یک شاعر عرب، مفهوم وطن را در معنایی عامتر، در قالب وطن عربی در نظر میگیرد و میکوشد تا از حریم آن دفاع کند. دو شاعر به طور مشخص در دو شعر »دوباره میسازمت وطن« و »السفر فی المرایا الدامیه« اهداف و آرمانهای وطنگرایی خود را به تصویر میکشند و مقاله حاضر بر آن است تا با طرح زیرساختهای ادبیات واقعگرا و متعهد به طرح مؤلفههای این مفهوم در شعر بپردازد، لذا با انتخاب چند محور از جمله وجه تاثیر گذاری مفهوم وطن، رابطه شاعر با وطن، عناصر روشنی بخش موجود در دوشعر و مفهوم سازندگی به این نتیجه خواهد رسید که دو شاعر، ضمن حفظ چارچوبهای هنری، مفهوم وطنگرایی را به عنوان یکی از مفاهیم اصلی شعر امروز در نظر داشته و رسالت خود را در دفاع از آن و مقاومت در برابر هرنوع واپسسگرایی و سقوط نشان دادهاند.
-1مقدمه:
تحولات گسترده در اوضاع اجتماعی و سیاسی جهان معاصر، ایران و سرزمین عربی را در سرنوشت مشترکی پیوند میزند. دستاندازی به سرزمینها و غارت منابع آن از سوی دول قدرتمند، همواره در طول تاریخ به چشم میخورد، اما در عصر جدید، ادامه استثمار به گونهای دیگر رقم میخورد. این فرآیند که بیداری و مقاومت ملتها مواجه گردید بر آن شد تا با حمایت از حکومتها دستنشانده یا با شکل بخشیدن به قدرت یهود در منطقه به بقای خود کمک کند به همین علت میبینیم ماهیت سیاستهای اتخاذ شده در قبال ایران و سرزمینهای عربی چندان متفاوت به نظر نمیرسد.
در ایران بعد از قاجار، تسلط روز افزون قدرتهای استعماری را شاهد هستیم. بعد از سقوط سلطنت پهلوی و حاکم شدن انقلاب اسلامی، جنگی گسترده با حمایت قدرتهای استعمارگر علیه ایران به راه افتاد. شروع این جنگ، ویرانیها و آسیبهای متعددی را به دنبال داشته است. در سرزمینهای عربی نیز علاوه بر مششکلات داخلی کشورهایی نظیر مصر، عراق، سوریه، لبنان و... مسأله فلسطین و قدرت یافتن رژیم صهیونیستی بزرگ-ترین چالشی بود که سراسر منطقه را دچار بحران نمود. لذا به جرأت میتوان گفت، بحرانیترین اوضاع سیاسی بعد از جنگ جهانی دوم در همین منطقه رخ مینماید که همه توجهات را به خود جلب میکند.
شعر معاصر فارسی و عربی به طور طبیعی از این دغدغهها به دور نیست و به عنوان یک مسأله انسانی همه تحولات را در نظر میگیرد. شاعران نه تنها انعکاس این وقایع تلخ را رسالت خود میدانند، بلکه به عنوان طیف روشنفکر و آگاه جامعه خود در متن مبارزه قرار میگیرند. به همین علت در انقلابهای دو ملت فارسی و عربی، شاعران را به عنوان پیشگامان مبارزه و پایداری برای رهایی سرزمین خود میبینیم.
سیمین بهبهانی شاعری است که جای پای خود را با مجموعه »جای پا« در سال 1335ه.ش 1956 - م - پیدا می-کند؛ مجموعهای که اشعار سالهای 1325 تا 1335 را در بر دارد. - البته اولین اثر منتشر شده شاعر مجموعه »سه تار شکسته است که در سال 1330 به وسیله انتشارات علمی به چاپ میرسد و شامل شعر و دو داستان کوتاه است - - دهباشی، - 18:1383 این تاریخ نشان میدهد که او شاهد همه تحولات دهههای اخیر - مهمترین دوره سیاسی معاصر ایران - بوده است و مطالعه شعرش نشان میدهد انعکاس این تحولات در آن نیز بیش و کم دیده میشود؛ همین اتفاق درباره نازک الملائکه نیز رخ میدهد. اولین مجموعه شعرش با عنوان »عاشقه اللیل« در سال 1947 م به چاپ میرسد.
او نیز گستره اجتماعی وسیاسی شعرش را بر مبنای تحولات سرزمینهای عربی ترسیم میکند؛ شاعر، تحت تأثیر جریانهای جدید قرار دارد و در ساختار مضمونی شعر او این اثرپذیری نه به شکلی کامل که به طور نسبی دیده میشود. به دیگر سخن، زندگی دو شاعر در دورهای حساس از تاریخ معاصر، خواسته یا نا خواسته جریان فکری آنها را تعیین و رهبری کرده است. ایران بعد از انقلاب، ایرانی است که جنگ و ویرانی را در پی دارد. بهبهانی در شعرش میکوشد تعهد خود را در قبال این ویرانی نشان دهد او بر آن است تا با تمام وجود خود دواره وطن را بسازد، اما همتای عربش با سفر به منطقه جنگزده »قنیطره« سوریه که در اثر حملات صهیونیستها ویران شده است و به تصویر کشیدن این فاجعه، به دنبال تحقق این هدف است.
از ویژگیهای مشترک و بسیار تعیین کننده در این نوشته، رویکرد نقدی دو شاعر به ادبیات و زندگی است سیمین و نازک در این میان فقط به نقد مبانی زیبایی شناختی شعر نمیپردازند بلکه نقد زندگی و موضعگیری دربرابر رخدادهای جامعه، آنها را از بسیار جهات، متمایز مینماید که البته احساسات وطن گرایانه آنها نیز تحت تأثیر همین اصل باشد. به نظر میرسد دو شاعر ناخواسته تالیان این دیدگاه »پل والری« هستند که می-گوید: »هر شاعر حقیقی ضرورتا منتقدی طراز اول است.
اگر کسی در این امر شک کند هیچ تصوری از کار ذهن ندارد. جدال با نابرابری لحظات، با تداعیهای متکی بر بخت، از دست رفتن تمرکز، مشغلهها و مزاحمت-های بیرونی. ذهن به طرز هولناکی متغیر، فریب دهنده و خود فریب است و به لحاظ طرح مسائل لاینحل و راه-حلهای موهوم بسیار غنی و تواناست. چگونه ممکن است اثری چشمگیر از دل این آشوب ظهور کند، اگر این آشوبی که همه چیز را در بر میگیرد شامل برخی بختهای جدی نباشد« - والری، - 6:1377 نوشته حاضر بحثی را درباره مفهوم وطنگرایی و چگونگی پرداختن به این مفهوم را در دو شعر پی میگیرد؛ شعری از سیمین بهبهانی با عنوان »دوباره میسازمت وطن« که در سال 1360 ه.ش سروده شده و شعری دیگر از نازک الملائکه با عنوان »السفر فی المرایا الدامیه« که در سال 1974 بعد از آزادی شهر قنیطره سوریه از اشغال صهیونیستها به رشته شعر درآمده است.
-2بحث:
-1-2ادبیات و مقوله تعهد:
مادی گری در اندیشه انسانی از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، تأثیر قابل ملاحظهای در خلق ارزش های جدید داشت؛ ارزشهایی که در دورههای گذشته، کمتر مورد توجه بود - « العشماوی، - 21 : 1986 این اتفاق در ادبیات به طور عام و در شعر به شکل برجستهتری رخ نمود.
