بخشی از مقاله
چکیده
رُمانتیسم یا رمانتیسیسم عصری از تاریخ فرهنگ در غرب اروپا است که بیشتر در آثار هنرهای تجسمی، ادبیات و موسیقی نمایان شد. رمانتیسم جنبههای احساسی و ملموس را دوباره به هنر غرب وارد کرد و سپس فرهنگ و اندیشه بسیاری از دیگر مناطق جهان را تحت تأثیر قرار داد. هنرمندان رمانتیک آزاد از چهارچوبهای تصویرگریهای سنتی، به تحقق بخشیدن ایدههای شخصی خود پرداختند. در ایران به دلایل گوناگون اصولاً جنبه خیالانگیز، احساساتی و غنایی رمانتیسم برجستگی یافته است. سیمین بهبهانی از شاعران زن معاصر ایران است که در آفریدن سبکهای نوین و نگرانی نسبت به مسایل فرهنگی و اجتماعی میهنش به ویژه مسایل مربوط به زنان، جایگاه ویژهای دارد. مقاله حاضر به بررسی جنبههای رمانتیسم در اشعار وی میپردازد و سعی دارد برجستهترین مؤلّفههای مکتبرمانتیسم را در اشعارش نمودار کند.این پژوهش موتیف هایی از قبیل زن ، عشق، غربت، تحرک و حضور ، عدم امنیّت، سادگی ، شادی و... در اشعار سیمین بهبهانی مورد مداقّه قرار داده است.
کلید واژهها: رمانتیسم، سیمین بهبهانی، زن، کولی واره.
مقدّمه
آگاهی زن برخود، در دوران معاصر و در ادبیات فارسی از دوران مشروطیت و ادبیات مشروطه و کمی پیش از آن آغاز شده است. در اشعار آن دوره، اغلب مساله تعلیم و تربیت زنان مطرح میشود ، اما عمق مسأله را نمیشکافد و ریشهیابی نمیکند. میتوان گفت که باز هم با نگرشی مردانه به زنان و مشکلات آنها نگریسته میشود و معیارهای اخلاقی مردسالارانه را چهارچوب نگرش خود قرار دهند. - «منصورنژاد، - 253 : 1381در گذشته زنانی که در عرصه شعر گام مینهادند، تصاویر و مضمون اشعارشان کاملاً مردانه بود، کمتر شعری میتوان یافت که زن در آن به وصف خود بپردازد. حتی خوانندگان نمیتوانستند تشخیص دهند شعری که میخوانند، اگر بدون امضا باشد از شاعر است یا شاعره.امّا» در شعر امروز شاید بتوان گفت زبان زنانه نخستین بار در شعر فروغ نمایان شد و بی آنکه خود بخواهد ادبیات زنانه را پی ریخت و یا تک گویی درونی و ذهنیت و زبان زنانه، به جهان فردی خود در شعر معنا بخشید.
فروغ فرخزاد اولین کسی است که زنان را از اسارت تفکر مردانه رهایی بخشید. - دهباشی، - 128 : 1383»و پس از فروغ، سیمین که اشعارش از نظر ارزشهای شعری، قدرت کلام، تصاویر زیبا و بیان احوالات درون و برون شاعر - احساسات و عواطف مادرانه و نیازهای زنانه - قابل توجه بوده و شاعری برجسته در ادبیات ایران به حساب میآید. شعر او گرچه تاریخ نسل معاصر است اما دست زنی مهرور، مادری آگاه و یکدل و انسانی خلاق آن را رقم زده است. هر چند در عرصهی هنر جنسیت نمیتواند ملاک برتری باشد و انسانیت و قدرت هنرمند دراثر هنری مدّ نظر قرار میگیرند اما جنسیت تاثیر خود را در اثر میگذارد و از آلام و دردهایی در آن سخن به میان میآید که شاید برای طرف مقابل چندان قابل توجهنباشد. - «دهباشی، - 135 : 1383
مسأله اصلی پژوهش حاضر بررسی رمانتیسم در شعر سیمین بهبهانی است که میتوان آن را در قالب سؤالات زیر گنجاند: آیا سیمین بهبهانی به مکاتب ادبی از جمله رمانتیسم توجه داشته است؟ آیا شعر سیمین بهبهانی از دیدگاه مکتبرمانتیسم قابل بررسی است؟آیا مقولههایی که در حوزه مکتب رمانتیسم مطرح هستند را میتوان در شعر وی جستجو کرد؟ در پاسخ به این سؤالات چند فرضیه هم مطرح میشود:شعر سیمین بهبهانی ملهم از اندیشههای رمانتیسم است. شعر سیمین را میتوان از دیدگاه مکتب رمانتیسم بررسی کرد. شعر سیمین حاوی مضامین و موضوعاتی است که در حوزه مکتب رمانتیسم جای گرفتهاند.برای واکاوی درستی یا نادرستی فرضیهها ابتدا نظریات مرتبط با اصطلاح رمانتیک سپس به بیان جنبههای رمانتیسم در اشعار سیمین میپردازیم.
رمانتیسم
لاوجوی محقق آمریکایی معتقد بود که: رمانتیسم» از مکتب رمانتیک مشتق شده است، امّا از این واژه همه نوع معنی حاصل میشود، الّا آنکه خودش هیچ معنایی ندارد.« در قرن هفدهم در انگلستان و فرانسه رمانس به معانی موهن، تفننی، غریب، پوچ و اغراقآمیز اشاراتی داشت. در فرانسه مابین رمانس به مفهوم خفّتآور و رمانتیک به معنای ملایم، لطیف، حساس و محزون تفاوتی قایل بودند. در این مفهوم اخیر در انگلستان قرن هجدهم نیز استعمال میشد. در آلمان اصطلاح رمانتیک را برای اولین بار فردریش شلگل در متون ادبی بهکار برد.آنچه مسلّم است اصطلاح رمانتیسم به عنوان مکتبی ادبی مابین سالهای 1770 تا 1848 پدیدار شد و اگر پیش از این ایام این لفظ استعمال میشد کسی به عنوان مکتب از آن تلقّی نداشت.
رمانتیسم به فرد هویت بخشید و معنی داد. شعر را از حالت رسمی و اشرافی بیرون آورد و فضاهای تازهای بدان بخشید.رمانتیسم توانست در ورای نظم ماشینی، بار دیگر عشق و مهرورزی را یادآور شود و به یاد آورد که انسان ذاتاً دوستدارسادگی، عشق، مهرورزی، زیبایی و لطافت زندگی است. - «ثروت، بیتا: 58 - 40 مبانی شعر رمانتیکاروپا نه تنها از بُعد درونمایهها و مفاهیم، بلکه از جنبه شکل و صورت اشعار و نیز زبان شعر یعنی نوعکلمات و عباراتی که ابزارهای انتقال احساس و اندیشه شاعر به خواننده تلقّی میشوند، بر شعر نو فارسی تأثیر قابل توجهی داشته است. - پورعلیفرد، - 19 :1382
ورود رمانتیسم به ادبیات عصر مشروطه، اعتراضی بود علیه ادبیات ایستا و سخنان تکراری دوره پیش - جعفری، . - 65 :1386 این حس اعتراض و تلاش برای ایجاد انقلاب ادبی، به شاعران برجسته پس از مشروطه رسید.
مطالعه آثار ادبی معاصر فارسی، به وضوح نشان میدهد که در دهههای سوم تا پنجم قرن حاضر، گرایش شاعران و نویسندگان ایرانی به رمانتیسم چشمگیر بوده است. این گرایش از یکسو برخاسته از شکست نهضتهای مردمی است و از سوی دیگر ریشه در سرخوردگی از تحولات جدید یا مدرنیته و نیز احساس فروپاشی آرمانهای روشنفکرانه دارد.رمانتیکها عموماً به عواطف انسانی و البته فردی توجّه میکنند - سیدحسینی، - 179 : 1371 ؛ - غنیمیهلال، - 63 :1373 و شعر غنایی یکی از زیباترین و شکوهمندترین دستاوردهای جنبش هنری آنهاست - فورست، - 79 :1376 سیمین بهبهانی از جمله شاعران رمانتیکی است که به عواطف انسانی به ویژه نوعدوستی توجه ویژهای داشته است. وجه مشخّصه شعرهای سیمین بهبهانی عطوفت و رقت قلب زنانه است.
مفاهیم و مضامین رمانتیک در شعر سیمین
ویژگیهای منحصر به فردی در شعر سیمین وجود دارد که برگرفته از اندیشه و تفکر وی نسبت به جامعه خود است. وی در بیشتر اشعارش از نوعی گفتمان فمنیستی برخوردار است، » وی در این دوره زندگی زنانی را تصویر میکند که از آنان انتظار میرود تکلیف اداره امور خانواده و وظایف مادری را نیز برعهده بگیرند. - «خسروی، - 26 :1382زن و مادر از مضامین و مفاهیمی هستند که بیشترین بسامد و بیشترین موضوعات مورد توجه در شعر سیمین را به خود اختصاص داده است. در حقیقت میتوان مفاهیم رمانتیکی را در وجود مادر و زن در شعر او پیدا کرد. چراکه برای بیشتر مردم جهان، کلمهی مادر، یادآور انواع گوناگونی از عواطف و هیجانات غنی و دلپذیر است، که شامل همهی خوبیها، همانند مهرورزی، تحمل، شکیبایی، فداکاری و ایثار است.
از دیدگاه سنتی، مهر مادری ارمغانی است که در وجود زنان به طور طبیعی و غریزی نهاده شده است و در بسیاری از جوامع به ویژه جوامع شرقی این دیدگاه همچنان پا برجاست. در واقع مقدرات ملل دنیا به دست زنان است، زیرا این مادران هستند که مردان بزرگ جامعه بشری را تربیت میکنند، بنابراین زندگی ملل جهان، مولود روح زنان آنهاست و سیمین در مورد کمال زن میگوید: »مادر شدن در زندگی، مرحلهی تکامل زن است وقتی زن مادر میشود مفهوم عشق واقعی، مفهوم فنا شدن، در موجود دیگر برایش روشن میشود چنین زنی در واقع به مرحلهی آفرینش میرسد... و در تعریف زنانگی میگوید: خاصیت زن ایثار و فداکاری و پروردن است. و شاید از این جهت است که هنر زنانه لطیفتر و پرهیجانتر و راستینتر از هنر مردانه است. مرد نطفه را در لحظهیی پرشور تحویل زن میدهد و دیگر با عواقب آن کاری ندارد .
زن این نطفه را با جان و خون و شیر و قلب خود پرورش میدهد تا زنده است نگران او میماند. - «ابومحبوب، - 62 :1387بهبهانی در شعر زیر به چگونگی تکامل یک کودک در زهدان مادر اشاره میکند که ابتدا نطفهای بوده سپس رگ، غضروف و استخوانهای او رشد میکند و چشم به این دنیا میگشاید و از شیر مادر تغذیه میکند تا به مرحله بلوغ برسد که نقش مادر را به خوبی بیان نموده است.از عدم آمد که قطرهیی / باده به ساغر در افکند/ خود چو یکی قطره اوفتاد / در خم زهدان مادری /نطفه شد و خون بسته شد/ پس رگ و غضروف و استخوان/ دیده به هر دیدنی گشود/ جان به کف آورده پیکری/ شیر و دبستان و درک و رشد/ شور و شکوفایی و بلوغ/ قلب و هوس، عشق و اشتیاق/ خانه و فرزند وهمسری/ شادی و غم، گشتِ ماه و سال/ کوشش و کارایی و کمال/ سودنِ تن، پیری و زوال/ وین همه ازهیچ کمتری/ - مجموعه اشعار سیمین - 952-953
