بخشی از مقاله
چکیده
در جستار زیر پس از مقدمه ای کوتاه در باره مکتب رمانتیسم سعی شده است جلوه های این مکتب در شعر سیمین بهبهانی،شاعر بزرگ معاصر ایرانی، بررسی شود. نمونه های آماری ارائه شده در این مقاله از آغاز زندگی شاعری وی تا پیروزی انقلاب اسلامی است. بررسی های انجام شده نشان می دهد که بسیاری از شاخص های رمانتیسم در آثار او حضور دارند.شعر او در آغاز بیشتر بازتابی از احساسات درونی و دغدغه های شخصی است اما به تدریج به رمانتیسم اجتماعی روی می آورد و از فریادهای بی صدای جامعه ای سخن می گوید که در منجلابی از فقر و بدبختی دست و پا می زنند و هیچ فریادرسی به سراغشان نمی آید.
به ویژه جنبه های فمنیستی اشعارش در باره زندگی فلاکت بار زنان، برجسته و پررنگ است. درمقاله حاضر سعی شده است اکثر مولفه های شعر سیمین از جمله بیان احساسات و عواطف، نا امیدی و یاس ،مخالفت با عقل، طبیعت گرایی، قهرمان گرایی رمانتیک، فمنیسم و همدردی با محرومان جامعه بررسی شود در پایان این نوشته سیر تحول شعر شاعر در این برهه زمانی بررسی و نتایج حاصل، ارائه می شود.
واژه های کلیدی: رمانتیسم،،فمنیسم،عشق،سیمین بهبهانی ،معاصر.
.1 مقدمه
رمانتیسم نهضتی ادبی، هنری و فلسفی است که در اواخر قرن هفدهم میلادی در اروپا شکل می گیرد. این مکتب که پس از کلاسیسم بر عرصه هنر و ادبیات پا می گذارد تکیه گاهش ضمیر ناخودآگاه است و از احساس، هیجان، آزادی، مخالفت با عقل و خرد، بازگشت به طبیعت ، قهرمان سازی و قهرمان پروری سخن می گوید، با محرومان همدل و همگام می شود، از آرزوهای بر باد رفته شکوه می کند، از دردهای دل مظلومان می نالد و فریادهای بی صدایی را به تصویر می کشد، با شب و سیاهی و تاریکی و گورستان قرین می شود و صحنه های پر از احساس، هیجان و عشق را می آفریند اما عشقی سرشار از حزن و اندوه و درد. از زنانی می گوید که در چنگال خونین و بی احساس جامعه غرق خرافات و جهل و باورهای غلط اسیرند و می خواهد چتر حمایت خویش را بر سر آنان کشد و آرام بخش دردهایشان باشد.
در ایران معمولا رمانتیسم مترادف با قطعات عاشقانه و پر احساس و تخیلات دور و دراز انسان هاست . سیمین بهبهانی ازجمله شاعران ایرانی است که در آثارش رد پای این مکتب ادبی به چشم می خورد. در جوانی احساسات و عواطف و دغدغه های خویش را در قالب چهارپاره و غزل به تصویر می کشد، ازشعر سنتی گذشته فاصله می گیرد و غزل را به گونه ای تازه و بدیع می سراید. در مجموعه اشعارش به ویژه در مجموعه مرمر، این مکتب، برجسته تر و نمایان تر می شود.در نوشتار زیرتلاش بر این بوده است مجموعه سروده های قبل ازپیروزی انقلاب اسلامی وی را با توجه به مولفه های مکتب رمانتیسم تجزیه و تحلیل کنیم و به ویژه به رمانتیسم اجتماعی و فمنیسم در شعرش نگاهی خاص داشته باشیم.
شاید برای بسیاری ازما نا م سیمین بهبهانی نامی آشنا باشد اما تا زمانی که با شعرش همراه نشویم در کنار لحظههایش نمانیم و در دریایی از واژه ها و تعابیر پر احساسش غرق نگردیم نمی توانیم او را ببینیم و حس کنیم.همان طور که گفته شد رمانتیسم مکتبی است که در اواخر قرن هفدهم میلادی پس ازکلاسیسم در اروپا شکل می گیرد و ویژگی های خاص خود را دارد. هدف ما در این جستار این است که ببینیم این مکتب در ایران تا چه حد توانسته است ادبیات ما را تحت تاثیر قرار دهد. با توجه به ویژگی های شعر سیمین بهبهانی وی یکی ازشاعران زن ایرانی است که می توان به کنکاش در باره این مکتب در شعرش پرداخت .
در باره پیشینه تحقیق در زمینه رمانتیسم و تاثیر آن بر ادبیات معاصر، کارهای پژوهشی هر چند کم انجام گرفته است؛ ازجمله رمانتیسم و مضامین آن در شعر معاصر فارسی از محمد خاک پور و میرجلیل اکرمی ، جلوه های رمانتیسم در شعر شهریار از باقرصدری نیا، بن مایه های رمانتیکی شعر نیما از مهدی شریفیان و اعظم سلیمانی ایرانشاهی، بررسی تحول اندیشه ی نصرت رحمانی، از رمانتیک فردگرا به رمانتیک جامعه گرا ازمحمد علی زهرازاده و یعقوب فولادی، برخی از معانی رمانتیستی در شعر نادر نادرپور از مریم خلیلی جهانتیغ و علی دلارامی، نقد فمنیستی بر غزل سیمین بهبهانی از ساره تربیت،جلوه های رمانتیسم در شعر سیمین بهبهانی در چهار مجموعه ازاشعارش ازدکتر سید مهدی رحیمی،دکتر احمد شامیان ساروکلایی و زینب ثریا محابد.در نوشتار حاضرنیز ما به رمانتیسم به ویژه رمانتیسم اجتماعی و ایده های فمنیستی در شعرسیمین بهبهانی از آغاز شاعری وی تا انقلاب اسلامی پرداخته ایم.
.2 مکتب رمانتیسم
صاحب نظران در باره این واژه و ریشه آن گفته اند: »اصطلاح رمانتیسم برگرفته از کلمه رمانس Romance است. این کلمه در قرون وسطی به زبان های محلی مشتق از زبان لاتین که در کشورهای مختلف اروپا متداول بود، اطلاق می شد. داستان هایی که در این زبان ها نوشته یا از زبان لاتین ترجمه می شد، رمانس نامیده می شد و به طور کلی این کلمه به معنی ادبیات ملی یا ادبیات توده مردم به کار می رفت. - «میرصادقی،. - 112 :1373همچنین واژه نامه هنر شاعری در باره رمانتیسم می نویسد: »رمانتیسم از آغاز اصطلاحی مربوط به نقد هنری نبوداساسا نشان دهنده دیدگاهی بود که با نظری مساعد به پدیده های عاطفی می نگریست.
انتقال این اصطلاح به فضای ادبی نسبتا دیر صورت گرفت و می توان تاریخ آن را سال 1797 و تأملات و نکته سنجی های "125" صفحه ای فردریش شلگل به شمار آورد. توجه به سیر تاریخی واژه رمانتیک به خوبی ما را از این نکته آگاه می کند که این کلمه پیش از آن که با ادبیات پیوند یابد معانی خاصی به خود گرفته بود ... هر چند جنبش رمانتیک در نخستین گام قاطع خود یک انقلاب ادبی را به وجود آورد اما در واقع خود این جنبش محصول یک روند تکاملی ممتد و طولانی بود. سیر این تکامل و شکل و صورت آن می تواند بیانگر ماهیت انقلاب رمانتیک باشد.« - میرصادقی،. - 112 :1373همچنین گفته شده است: » در واقع، جنبش رمانتیسم، انعکاس شکست خوشبینیهای پیش از انقلاب است و فریاد اعتراض هنرمند به تخریب ارزشهای بشری و مسخ شئون انسانی . - « رحیمی، . - 21 :1345فتوحی می گوید: اساساً» شاعر رمانتیسم در طرح تصاویر رمانتیکی میکوشد شعر را از حالت توضیحی یا »خطابی و خشک« رهایی بخشد.
ارزشمندی تصویر رمانتیک در گرو »ارزش درونی« و »تأثیر« و احساسی است که به همراه دارد.« - فتوحی، . - 146-153 :1389به هر حال آن چه مسلم است اندیشه های رمانتیستی در تغییر نگرش مردم اروپا نقش بسزایی داشته و زمینه ساز تجدید حیات ادبی و خلق آثار ارزنده گردیده است هر چند افراط و تفریط های نظریه پردازان این مکتب از ارزش اعتبارش کاست و زمینه را برای ظهور مکتب های جدیدی چون رئالیسم و سوررئالیسم فراهم نمود.اما در باره رمانتیسم در ایران صاحب نظران معتقدند مهم ترین دوره های شعر رمانتیک فارسی ، دهه های بیست و سی قرن چهاردهم شمسی است. زرقانی معتقد است: »رمانتیسم در ایران در اواخر دوره ی مشروطه و حدود سال 1300 با اشعار عشقی و به خصوص افسانه ی نیما شروع می شود و اوج آن در دهه سی و پس از شکست نهضت ملی است.« - زرقانی، . - 217-218 :1378
در دهههای بیست و سی رمانتیسم در ایران به اوج خود می رسد در این دو قرن بیشتر ، شاعران از احساسات و عواطف درونی خود سخن می گویند.
گفته شده است:»در ایران اگر شرایط فرهنگی و اقتصادی مساعدت می کرد، شروع عصر جدید، در حقیقت می بایست از دوره صفوی آغاز می شد اما در اواخر دوره ی صفویه جامعه ایران با چنان انحطاطی دست به گریبان بود که امکان پدیدآوردن این شرایط جدید را نداشت به هر حال این تقدیر ناگریز یعنی شروع دوران جدید تا دورهی قاجار به تأخیر می افتد و جلوه های پر فروغ تر آن را در اواخر این عهد و در طلیعه جنبش مشروطه میتوان مشاهده کرد.« - جعفری جزی،. - 18 :1375نظر نظریه پردازان در باره خاستگاه این مکتب متفاوت است: »برخی آلمان را خاستگاه رمانتیسم و فردریک شلگل را نخستین رمانتیست می دانند و برخی انگلستان را خاستگاه جنبش رمانتیسم می شمارند.« - کادن، :1392 . - 586-590
.3 اصول مکتب رمانتیسم:
1-3 هیجان و احساس:
نویسندگانی که در پایان قرن نوزدهم ظهور کردند بر این باور بودند که » آن چه در رمانس روی می دهد، صرفا غیر واقعی یا تصنعی نیست بلکه نیروی احساسی از دست رفته یا سرکوب شده را بیان می کند که آنان در صدد آزاد ساختن آن بودند. شاعران رمانتیک این سرچشمه شور و احساس را در منابع گوناگون که به رمانس نزدیک بود یافتند. - « ایرانی، . - 162 :1380
عبدالحسین زرین کوب نیز در این باره گفته است:» اساس مکتب رمانتیک یکی این بود که شاعر باید به جای بیان افکار و اوصاف مشترک به تشریح و تبیین عواطف فردی و شخصی بپردازد و تنها به بیان احوال و اوصاف کلی مشترک چنان که شیوه مکتب کلاسیک بود قناعت نکند.« - زرین کوب، . - 455 :1378
2-3 تخیل و خیال پردازی:
شاعران مکتب رمانتیسم به جایگاه خاصّ تخیل در آفرینش شعر معتقدند و پایه و زیربنای شعر را تخیل می دانند شاعر در این مکتب در دنیای فراواقعی تخیلی خویش در جستجوی آرمان ها و آرزوهایش سیر می کند. میمنت میر صادقی می نویسد: »از نظر شاعران رمانتیک شعر یعنی بیان تخیل به وسیله کلمات. به تعبیر دیگر، آن ها کلمات را نیروی شکل دهنده به تخیل شاعر می دانند. از این رو مکتب رمانتیسم با دور شدن از واقعیت به جستجوی عوالم دور از واقع با امید و آرزویی که حاصل خیال پردازی ذهن است می پردازد و این عمل را عادی و متداول می انگارد. دنیای شاعر یا نویسنده پیرو این مکتب دنیایی ورای واقعیت است و صرفا زاییده خیال اوست. شاعر یا نویسنده به کمک نیروی خیال خود به سفرهای خیالی و جادویی می رود. قهرمانان خود را در فضاهای خیالی یا تاریخی گذشته می پروراند و از افسانه ها و اساطیر برای بیان حال خود سود می جوید.« - میرصادقی،. - 114 :1373
3-3 گریز از اجتماع و دعوت به سیاحت:
از ویژگی های دیگر این مکتب گریز از زمان و مکان و پناه بردن به فضاها و زمان های واقعی یا تخیلی است. رضا سید حسینی در اثر ارزشمندش، مکتب های ادبی، می نویسد: » آزردگی از محیط و زمان و فرار به سوی فضاها و یا زمان های دیگر، دعوت به سفر تاریخی و یا جغرافیایی، واقعی یا بر روی بال های خیال یکی دیگر از مشخصات آثار رمانتیک است - .«حسینی، . - 181 :1384هنرمند رمانتیک از شهر، شلوغی و ازدحام می گریزد، در جستجوی پناهگاهی است تا آرام یابد و آن پناهگاه چیزی جز طبیعت نیست ». نفرت از شهر و زندگی مدنی جدید و آداب و قواعد آن، رمانتیک ها را به سوی
