بخشی از مقاله
چکیده
شعر اعتراض یکی از زیر مجموعههای شعر و ادبیات متعهد و درواقع یکی از گستردهترین موضوعات شعری است که شاعران در هر دورهای به آن پرداختهاند. شاعری که شعر اعتراض میسراید نسبت به هر آنچه که با باورها، اعتقادات و بدیهیات زمانهاش متفاوت است، گلایه و شکایت میکند. دعبل خزاعی - 146 ، 246ه.ق - یکی از همین شاعران متعهد است که اشعار اعتراض- آمیز فراوانی را میتوانیم در دیوان شعری اش بیابیم. او یکی از بزرگترین شاعران اهل بیت - ع - است که اشعارش را همچون تیر برّانی بر پیکرهی نافرجامیهای روزگارش مینشاند. شاعر نسبت به خاندان
پیامبر - ص - وفادار بوده و از مظلومیت آنان شکوه سر میدهد و تلخیها و سختیهای زندگی شان را در اشعارش به تصویر میکشد. این مقاله با تکیه بر نکات مذکور بر آن است تا به دو پرسش اصلی در این زمینه پاسخ گوید:
-1 مفاهیم اعتراضی در دیوان دعبل چیست؟
-2 شیوههای بیان اعتراض در دیوان دعبل چگونه است؟ کلید واژهها: شعر اعتراض، شیوههای بیان، دعبل خزاعی.
مقدمه
برای آشنایی با اثر ادبی و پدید آورندهی آن میتوان از جنبههای مختلف به آن بپردازیم. هر کدام از این جنبهها منجر به کشف زاویه ای از زاویههای اثر و صاحب آن میشود که البته هر کدام شیوهی خاص و گاه، گوناگونی را در بررسی و تحقیق میطلبد. در واقع بعضی آثار، صادق ترین ترسیم کنندهی زندگی فردی و اجتماعی صاحب اثر میباشند. شعر اعتراض یکی از صادق ترین انواع ادبی است که بی پرده ما را از حوادث گذشته آنگونه که رخ داده اند، با خبر میسازد. در این پژوهش ما به بیان اشعار اعتراض آمیز در دیوان دعبل خزاعی میپردازیم.دعبل بهامن شاعر اهل بیت - ع - شناخته شده است، در نتیجه کاملاً طبیعی جلوه میکند که از رنج و مصائبی که بر ایشان وارد شده به ستوه آید و به بیان اشعار اعتراضی بپردازد.
او یکی از شخصیتهای به نام ادب شیعه میباشد بگونه ای که سرودههای وی مورد بررسی بسیاری از علاقمندان قرار گرفته و در این زمینه پژوهشهای فراوانی انجام شده است که برای نمونه به مقالات زیر اشاره میشود: »اثر زبان فارسی در اشعار دعبل« حسین چوبین، مجلهی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران؛ »ترجمه و شرح قصیده دعبل خزاعی در مدح امام رضا - ع - « تقی بینش، مجلهی نامهی آستان قدس؛ »دعبل الخزاعی و مکانته الادبیه و الشعریه« عبدالکریم الاشتر، مجلهی اللغه و الادب.در این پژوهش سعی میشود ضمن سئوالاتی نظیر؛ مفاهیم اعتراضی چه مفاهیمی هستند؟ شیوههای اعتراض در اشعار دعبل خزاعی چگونه است؟ و .... در ابتدا به بررسی ادبیات و شعر متعهد و زیر مجموعههای آن، شرح مختصری از زندگی و شعر دعبل و در نهایت به نقد و بررسی اشعار اعتراض آمیز در دیوان وی بپردازیم.
ادبیات متعهد
ادبیات یکی از گونههای هنر است یعنی مجموعه ای از کلمات، مصالح و موادی که شاعر و نویسنده با بهره گیری از عواطف و تخیلات خویش آنها را به کار میگیرد و اثری ادبی و هنری پدید میآورد. در واقع ادبیات، نهادی اجتماعی ست که به عنوان وسیله از زبان استفاده میکند که خود مخلوقی اجتماعی است. ادبیات نمایندهی زندگی است و به مقدار زیادی، یک حقیقت اجتماعی است و وظیفه و مصرفی اجتماعی دارد که نمیتواند تنها فردی باشد. - ولک و وارن، - 100 :1382 در همین رابطه مسأله تعهد و متعهد نیز مطرح میشود و میتوان آن را جزئی از ادبیات به حساب آورد. متعهد
در لغت به کسی گفته میشود که انجام کاری را به عهده گرفته باشد و مسئولیت آن را پذیرفته باشد - انوری،1381ش، ج - 916 :1 و ادبیات متعهد، ادبیاتی است که نسبت به مسائل و مواردی خاص احساس مسئولیت کند.کسانی که ادبیات متعهد را باور دارند، معتقدند که هر اثر هنری یقیناً از ویژگیهای شخصیتی و ذهنی آفرینندهی اثر، سرچشمه میگیرد و هنرمند هم بر اساس همین ویژگی ها، نوعی تعهد را نسبت به خود، تاریخ، جامعه، اخلاق و یا مذهبش احساس میکند. با توجه به این دیدگاه، تعهد را میتوان به تعهد اخلاقی، تعهد اجتماعی، تعهد فکری و اعتقادی و تعهد سیاسی تقسیم کرد.
شعر متعهد
اصطلاح ادب متعهد یا الأدب الملتزم در قرن نوزدهم میلادی در اروپا پدید آمد و در واقع از شاخههای مکتب واقع گرایی در اروپاست. تعهد در ادبیات عربی و فارسی نیز به صورت امروزی آن در یک قرن گذشته تحت تأثیر مکاتب ادبی اروپایی پدید آمده است.در رابطه با التزام در ادبیات چنین گفته شده است: مقصود از التزام شاعر، ضرورت مشارکت فکری و هنری او در مسائل ملی و انسانی و درد و رنج مردم و امید و آرزوهای آنان است. - غنیمی هلال، 1988م: - 456 در حقیقت ادبیات متعهد، ادبیاتی اخلاقی است؛ ولی با ویژگیهای فنی و هنرمندانه که اخلاق و تربیت را تابعی از زیبایی در ادبیات مطرحمیسازد. - همان: - 147 به عبارت بهتر شعر متعهد شعری است که در خدمت هدفهای واقعی مردم و در کار آگاهی و نجات تودهها از غل و بند جهالت و گمراهی و ظلم و ستم است.
مدایح و مراثی شاعران شیعه در رابطه با ائمه از مقولهی شعر متعهد است نه هنر مجرد، چون که در این گونه آثار، شاعران حقانیت رهبران الهی و راه آنان را مینمایانند و میکوشند تا با زبان والای شعر، حقایق را به فرهنگ جامعه و شعور اجتماعی منتقل سازند و موضوع مردان حق و رهبران سعادت و عدالت را در برابر دیگران به ویژه ستم گستران، تحکیم بخشند و استوار تر دارند.شوقی ضیف نیز پایبندی به مسائل اجتماعی را برای نویسنده یا شعر ضروری میداند و مینویسد: حقیقت آن است که ما امروزه در عصر مبارزه به سر میبریم و ادیب نیز باید همراه با ملت خویش مبارزه کند و اصلاً عاملی مؤثر در این مبارزه باشد و انگیزه و افکار و اصول خویش را از مبارزات اجتماعی الهام بگیرد و با آن پیوندی ناگسستنی داشته باشد و بدیهی است که جدایی شاعر از ملت خویش و مسائل آنان و انزوای او، موجب میگردد که از مسئولیت خویش در قبال جامعه ای که
