مقاله تصحیح بیت هایی از دیوان انوری

بخشی از مقاله

چکیده
از دیوان انوری، شاعر بزرگ قرن ششم هجری، سه چاپ معتبر منتشر شده است: چاپ سنگی تبریز و چاپهای نفیسی و مدرس رضوی که دو چاپ اخیر همواره مورد استفاده پژوهشگران بودهاند. با وجود زحمات ارزشمند این استادان، ابیاتی در دیوان دیده میشود که با شکل کنونی معنای قابل قبولی از آنها دریافت نمیشود. مقاله حاضر به بررسی 13 بیت از این ابیات در هشت قصیده دیوان میپردازد و میکوشد با استفاده از سنت شعری زمانه شاعر، نسخهبدلها و نیز نسخههایی که مصححان از آنها بهره نبردهاند، شکل درست این ابیات را ارائه و ابهام را از آنها برطرف سازد

.1 مقدمه

دیوان انوری با توجه به نسخههای متعدد و متنوعی که داشته، بارها در ایران و هند و روسیه به چاپ رسیده است. در ایران جدای از چاپ سنگی دیوان در تبریز به سال 1266ق، ابتدا سعید نفیسی در سال 1337ش و به فاصله کمی پس از وی مدرس رضوی در همان سال، این دیوان را تصحیح و چاپ کرده اند. سعید نفیسی تصحیحش را بر پایه سیزده نسخه خطی بنا نهاده است. متأسفانه او باور داشت که در کار تصحیح نیازی به ارائه نسخه بدل نیست. وی روش مصححان خاورشناس را که مبتنی بر نسخهبدل دادن است، رد میکند و آن را کاری عبث و زاید دانسته و تصحیح ذوقی را تأیید میکند - ر.ک: انوری، :1337 پنجاه و چهار - .

مدرس رضوی تمامی چاپهای موجود در ایران و هند را بسیار مغشوش و پر از اغلاط فاحش میداند که به هیچ-وجه قابل استفاده و مورد اعتماد نیست و کمی پس از نفیسی تصحیح جدید خود را ارئه میکند - ر .ک: انوری، . - 120 :1372 وی برای این کار از پانزده نسخه به طور مستقیم و شش نسخه به طور غیرمستقیم استفاده کرده است. وی قدیمترین نسخه، یعنی نسخه عکسی کتابخانه فاتح استانبول را اساس قرار داده و هرجا که ضبط نسخههای دیگر را درستتر دانسته، در متن آورده و ضبط نسخه اساس را در پاورقی گذاشته - همان، - 150 و تصحیح انتقادی به دست داده است.

اشاره به این نکته خالی از فایده نیست که دو مصحح تنها از دو چاپ تبریز و چاپ نول کشوکانپور - چاپ شده در هند به سال - 1897 به طور مشترک استفاده کردهاند و نسخ مورد استفاده در کارشان کاملاً با یکدیگر متفاوت است. این نکته نشان میدهد این دو مصحح میتوانستند از نسخ دیگری که در دسترس بود بهره ببرند که چنین نشده است. با توجه به تصحیح ذوقی نفیسی، راه یافتن اشتباهات در برخی از اشعار بدیهی است . از دگر سوی مدرس رضوی با وجود روش درست و دقت بسیار، دچار اشتباهاتی شده است. به نیکی میدانیم که انوری از شاعران بزرگ زبان فارسی است و لازم است متن اشعارش هرچه درستتر و منقحتر باشد. وجود ایرادهایی گاه ساده و ابتدایی در همین 13 بیت، سبب تنزل کلام شده و اشتباهی را در طول قرون به چرخش و حیات درآورده است که شایسته زبان فارسی و شاعری بدین بزرگی نیست.

در این پژوهش، قصیده شماره سیزده تا بیست را بر اساس چاپ مدرس رضوی، به همراه مطابقت با همان قصاید از چاپ نفیسی بررسی می کنیم و نشان میدهیم که در 16 بیت یافته شده، اشکالاتی اعم از بدخوانی یا انتخاب اشتباه برخی از واژگان وجود دارد. سپس با بررسی بیست نسخه از نسخ کتابخانه مجلس و مطابقت با ابیات مورد نظر کارمان را مستندتر و استوارتر مینماییم. در این میان مواردی یافتهایم که با بررسی نسخ جدید، مشکل و پیچیدگی بیت حل نمیگردد. در چنین مواردی یا با توجه به اشعار دیگر شاعر و یا اشعار دیگر شاعران، پیشنهادهایی برای رفع ابهام از بیت ارائه میکنیم. در سه مورد هم نسخهبدلی نیافتیم و نیاز به بررسیهای بیشتر است.1

.2 پیشینه تحقیق

انوری پیامبر قصیدهسرایی ایران است و اطلاق چنین لقبی بدو نشان از جایگاه والای وی و همچنین ارزشمندی و اهمیت قصایدش در پهنه ادبیات فارسی دارد. این جایگاه خاص سبب شده است تا انوری بر بسیاری از شاعران پس از خود تاثیرگذار باشد و دیوانش تا کنون یکی از متون مهم ادبی و از پایههای گرانقدر شعر فارسی محسوب شود. با وجود اشکالات فراوانی که در چاپهای این دیوان مشهود است، تنها در دو مقاله به این معایب اشاره شده است. محمدحسین کرمی، محمدرضا امینی و حمیدرضا کوثری در مقاله مشترکی با عنوان » قصاید انوری و لزوم تصحیحی تازه از آنها« که در شماره چهارم مجله »شعر پژوهی« در سال 1392 چاپ شده است به بررسی و تصحیح برخی از ابیات از سرتاسر قصاید دیوان مصحح مدرس رضوی پرداختهاند.

نویسندگان با دسترسی به ده نسخه مهم که مدرس رضوی در کار خود از آنها بهره نبرده است، تصحیح انتقادی و استدلالی جدیدی از هفده بیت ارائه کرده و بر این اساس بر ضرورت تصحیح مجدد دیوان تأکید کردهاند. مقاله دیگر »تصحیح بیتهایی از دیوان انوری ابیوردی بر اساس دست نویس مورخ 680 - ه.ق - « به قلم مجید منصوری است که در سال 1395 در متن شناسی ادب فارسی چاپ شده است. در پژوهش حاضر 16 بیت را که دارای ابهام هستند اما پیش از این بدانها توجهی نشده و در این دو مقاله هم اشاره-ای به آنها نشده است، بررسی کردهایم. اشکالات یافته شده در این 13 بیت یا ناشی از انتخاب نامناسب ضبطها و یا به سبب استفاده نشدن از تعداد بیشتری از نسخ بوده است .

در پژوهش حاضر انواع این اشکالات را که از هشت قصیده یافتهایم طبقهبندی کرده، برخی از آنها را بر اساس نسخهبدلهایی تصحیح میکنیم که مصححین در بدل گذاشته اند. برای برخی دیگر که در این دوچاپ نسخهبدلی نداشتند با توجه به فرهنگ شعری شاعر و نمونههایی از اشعار شاعران دیگر، پیشنهادهایی میدهیم که با بررسی بیست نسخه معتبر از کتابخانه مجلس شورای اسلامی، بسیاری از این پیشنهادها تأیید میشوند. در میان این نسخ، نسخهای کهن به تاریخ 680 هجری موجود است که همچون 19 نسخه دیگر، دو مصحح پیشین از آنها استفاده نکردهاند.

.3 معرفی نسخ مورد استفاده

در تصحیح ابیات، چهارده نسخه از بیست نسخه بررسی شده کتابخانه مجلس شورای اسلامی، به طور مستقیم استفاده شده است. از آنجایی که نسخهبدلهای مورد استفاده مدرس رضوی را با علائم اختصاری یاد کردهایم برای پرهیز از اشتباه، این چهارده نسخه را با شماره بازیابی مخصوصشان به کار بردهایم:
1.    نسخه شماره 13503، به خط نسخ، بی کا، تا: ظاهرا 680 ق؛ مجدول، از کهنترین نسخ برجای مانده از دیوان انوری است.

2.    نسخه 98 سرود، به خط نستعلیق، بی کا، تا: قرن 11-10، کاغذ: هندی شکری. تصحیح بیتهایی از دیوان انوری  3  /

3.    نسخه 13199، به خط نستعلیق، کا: علیجان بن حیدر علی هروی، تا: 15 ربیع الاول 1008ق؛ تملک: فرهاد میرزا به ولیعهد عباس میرزا 29 صفر .1282

4.    نسخه 8664، به خط نستعلیق، کا: محمد کاظم بن عبدالمطلب همدانی، تا: 5 ذیقعده .1051

5.    نسخه 2380، شامل: قسمتی از قصاید و مقطعات و غزلیات رباعیات و هزلیات 5500 بیت؛ خط: نستعلیق ترک، بی کا، تا: قرن 12، افتادگی آغاز و وسط و انجام.

6.    نسخه 2381، شامل قصاید به ترتیب الفبا در متن و مقطعات، مطایبات و هزلیات در حاشیه، 9000 بیت؛ خط: شکسته نستعلیق خفی خوش، کا: محمد هاشم همدانی، تا: 1206ق.

7.    نسخه 2382، شامل قصاید، قطعات، ساقینامه، 8700 بیت، خط: شکسته نستعلیق خوش، کا: زین العابدین همدانی، تا: 1230ق.

8.    نسخه 2383، شامل قصاید، مقطعات و رباعیات، 10500 بیت؛ خط: نستعلیق، کا: علی حسین، تا: 1246 ق، برای میرزا محمد علی مستوفی.

9.    نسخه 20062، به خط نستعلیق، کتابت به تاریخ 1248، به دستور محمد زمان خان زنگنه، بی کا.
.10 نسخه 13339، به خط نستعلیق، بی کا، تا: قرن .13

11.    نسخه 5 معیری، شامل قصاید، قطعات که بر حسب تهجی منظم شده است و رباعیات حدود 6200 بیت؛ خط: نستعلیق خوش، بی کا، تا: قرن .13

21.    نسخه 2384، شامل قصاید، مقطعات، غزلیات و رباعیات، 8000 بیت؛ خط: شکسته نستعلیق خفی خوش، کا: سرخوش، تا: 22 ذیحجه قرن 13، تملک: ملک الشعراء بهار.

.13 نسخه 2385، شامل قصاید و قطعات بدون ترتیب، 6200 بیت؛ خط : نستعلیق، بی کا، تا: قرن .13 .14 نسخه 5845، به خط نسخ محمد عفی عبرت نائینی، مورخ 1342 اطلاعات شش نسخه کاوش شده دیگر به شرح زیر است:
1.    نسخه 9105 که شامل: قصاید، مقطعات، غزلیات، و رباعیات است. به خط نستعلیق، کا: سوزی بن علی ساوجی، تا: 4 ربیع الاول 988ق.

2.    نسخه 1260 که شامل قصاید است. به خط نستعلیق، بی کا، تا: قرن 7؛ افتادگی: آغاز و انجام؛ کاغذ: سفید.

3.    نسخه 96 سرود، به خط نستعلیق و شکسته، بی کا، تا: قرن 13، افتادگی: انجام.

4.    نسخه 13582، خط: تعلیق، کا: احمد بن علی بن احمد شیرازی، تا: جمعه 20 صفر 785ق.

5.    نسخه 2387، شامل قسمتی از قصاید و غزلیات و قطعات بدون ترتیب، 5500 بیت؛ خط: نستعلیق، بی کا، تا: قرن 13؛ افتادگی: آغاز و انجام.

6.    نسخه 2386، شامل: قصاید، هزلیات، غزلیات و رباعیات، 8450 بیت؛ خط: نستعلیق جلی، بی کا، تا: 1266ق، برای قادر پاشا.

4.    بررسی نمونههایی از عیوب موجود در قصاید و تصحیح آنها

با مطالعه دقیق اشعار، گاه ابهاماتی در برخی از ابیات مشاهده میشود که ناشی از قرار گرفتن نادرست واژهای در بیت مورد نظر است که با فضای لفظی و معنوی شعر یعنی با محور افقی و عمودی آن همخوانی ندارد. با وجود اینکه مدرس رضوی کاری علمیتر و دقیقتر از نفیسی انجام داده است اما ایرادهای بسیاری وجود دارد که از کم دقتی و رجوع نکردن به نسخ دیگر ناشی میشود . همه این ایرادها را ابتدا از چاپ مدرس رضوی یافتهایم، چرا که خواننده با توجه به نسخهبدلهای موجود در متن میتواند نگاه علمی و دقیقی داشته باشد و ابهامها را راحتتر رفع نماید. پس از دریافتن اشکال و ابهام در بیتی به چاپ نفیسی نیز مراجعه کردهایم و با تطبیق دو متن مشخص شد که گاهی این بیدقتی از هر دو مصحح بوده و گاهی هم نفیسی انتخاب درستی داشته است. در نهایت با شناسایی ابیاتی