بخشی از مقاله
چکیده
امروزه نیاز روحی و جسمی انسان به برقراری ارتباط با طبیعت ، موجب گردیده که در همه جوامع به طبیعت به مثابه یک میراث فرهنگی نگریسته شود.در میان عناصر موجود در طبیعت آب و گیاه از اهمیت بیشتری نسبت به بقیه برخوردارند.آب به عنوان یک عنصر طبیعی ، نقش فوق العاده ای در حیات دارد.آب واسطه ای است که فرآیندهای حیات در آن به وقوع می پیوندند و به عنوان یکی از اساسی ترین عناصر طبیعی ، از روزگاران کهن تاثیر بسزایی در شکل گیری و شکوفایی فضاهای شهری و معماری داشته است. آب در معماری ایرانی به عنوان عنصر اصلی با قرارگیری در مرکز و معماری در اطراف آن شکل دهنده مکان ها و پیونددهنده فضاها است.هدف اصلی در این پژوهش ، بیان مبانی و مفاهیم دینی آیینی آب و بازشناساندن نقش آب به عنوان یکی از عناصر طبیعی مهم از ابعاد گوناگون در معماری ایران در گذشته تا کنون است. این مقاله در پی پاسخگویی به این سوالات است که: جایگاه آب در معماری ایران چیست؟وتأثیری که این عنصر در معماری ایران می گذارد چگونه است؟ روش تحقیق در این مقاله از نوع توصیفی - تحلیلی و جمع آوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای بوده است.به همین منظور ابتدا آب را از دیدگاه جهان بینی دینی مورد بررسی قرار می دهیم ، سپس به بررسی آن از دیدگاه جهان بینی فلسفی می پردازیم و در انتها به ذکر مصادیق آب در معماری می پردازیم.
واژه های کلید:آب ، معماری،رویکردهای دینی ،فلسفی ، مفهومی
مقدمه
هر ملت بر اساس جهان بینی خویش برای طبیعت ارزش و جایگاهی خاص قائل بوده و ارتباط اش را با طبیعت و عناصر طبیعی بر پایه اصول و ارزشهای منبعث از جهان بینی خود شکل داده است .به این ترتیب شناسایی جایگاه عناصر طبیعی در اعتقادات و فرهنگ هر جامعه از اهمیتی بالا برخوردار است و هر چه شناخت و درک مفهومی مردم جامعه نسبت به طبیعت و عناصر طبیعی بیشتر و عمیق تر باشد، این جایگاه ارزشمندتر خواهد بود .به تبعیت از جهان بینی دیرینه و فرهنگ ایرانی_ اسلامی ایرانیان، رابطه مردم این سرزمین با طبیعت و عناصر طبیعی، رابطه ای بر اساس احترام به طبیعت و همزیستی با آن است. [17] در این فرهنگ، عناصرطبیعی مانند آب وگیاه به عنوان آیه و نشانه ی الهی محسوب می شوند و از چنان اهمیتی برخوردارند که بارها در متون اسلامی نام این دو عنصر تکرار شده است.
انسان طبیعت را می شناسد و بر مبنای شناختش از طبیعت ،از خود و اندیشه هایش و نیاز هایی که در پس این اندیشه ها وجود دارد در طبیعت تصرف می کند.شناختن محصول تصرف انسان در طبیعت ، یا شناخت معماری و جایگاه آب در این محیط مصنوع، امری ضروری است که باعث شناخت انسان و اندیشه های او می شود.در این پژوهش به منظور شناخت سه جنبه مفهومی، کارکردی و زیبا شناختی عنصر آب و بررسی حضور و نمود آب در ساختار و فضای معماری ایران و نتایج حاصل از این حضور در فضای مصنوع انسان ساخت، ابتدا با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به مطالعه قرآن کریم و تفاسیر صورت گرفته در مورد این عنصردر آن ها وجایگاه آب در ادیان مختلف پرداخته می شود،در ادامه با استناد به شواهد کتابخانه ای و اسنادی درباره نحوه معماری ایرانی و ساماندهی آن در ارتباط با آب ، بعد کارکردی و زیبایی شناختی این عنصر مورد شناخت قرار می گیرد؛ تا بدین گونه اهمیت این عنصراز دیدگاه قرآن کریم، عارفان و شعرا مشخص و تأثیر آن در جنبه کارکردی و زیباشناختی معماری ایرانی مورد بازبینی قرار گیرد.
بررسی معنی واژهی آب
آب مایعی است شفاف ، بی طعم و بی بو، مرکب از دو عنصر اکسیژن و هیدروژن ؛[1] H2Oآب - اوستائی آپap، سانسکریت آپ َapa ، پارسی باستانی آپی api، پهلوی آپ ap مایعی - شفاف بی مَزه و بوی که حیوان از آن آشامد و نبات بدان تازگی و تری گیرد و آن یکی از چهار عنصر قدماست - آب،خاک،آتش وباد - و به عربی آن را ماء و بلال خوانند. و ابوحیّان و ابوالحیوه و ابوالعباب و ابوالغیاث و ابومدرک از کنیتهای آن است و در بعضیلهجه های فارسی آف ، آو، و اَو گویند [2]معادل این واژه در زبان انگلیسی water می باشد.
آب در جهان بینی فلسفی
تاریخچه توجه فلاسفه به آب تاریخچه ای قدیمی است زیرا از دیدگاه آن ها آب یکی از چهارعنصر"آب ،آتش ،باد و خاک "محسوب می شود. از قدیمی ترین فلاسفه ای که در این حیطه سخن گفته اند می توان به تالس اشاره کرد. تالس معتقد بود که آب شکل دهنده همه چیز است ، همه چیز از آب خلق شده و به آب باز می گردد. بر اساس همین عقیده تالس، نیچه او را اولین فیلسوفی معرفی می کند که معتقد است منشا همه چیز یکی است. تالس بر این باور بود که هرگاه بخواهیم به قدرت پنهان موجود در هر چیزی بیندیشیم اولین عنصری که به چشم می آید و خود را نشان می دهد آب است و به لحاظ همین قدرت بنیادینی که آب دارد آن را به عنوان عنصر اصلی حیات معرفی کرده اند.افلاطون - 29 - - 327-427ق.م - عناصر جهان را، چهارتا می دانست و برای هر عنصری، نوعی اتم را متصور می شد. به این گونه که اتم های خاک را مکعب شکل، اتم های آتش را چهار وجهی منتظم، اتم های هوا را هشت وجهی منتظم و اتمهای آب را بیست وجهی منتظم در نظر می گرفت.
آب در جهان بینی دینی:
·آب در آیین های پیش از اسلام:
اهمیت نمادین آب در فرهنگ مردم خاورمیانه، به عهد قبل از دوره اسلامی بر می گردد. وضعیت اقلیمی ایران، کم آبی، مشکل آبیاری و زراعت، باعث شده آب و امور مربوط به آن با اهمیت جلوه نماید. در آیین ایرانیان، آب از عناصر مقدس و مورد پرستش به شمار می رود. پرستش آب معمولاً نشانه نیاز مردم به آب بوده و جایگاه ارزشی آن را مشخص می کند . [3] و هم اکنون ما نشانه هایی از این آیین ها را می توانیم در گوشه گوشه این سرزمین مشاهده کنیم.برای مثال می توان به معبد آناهیتا در کنگاور و هگمتانه اشاره کرد.در میان آثار بازمانده از دوران پیش از آریایی ها ، نشانه های گسسته و پراکنده ای وجود دارند که اهمیت و جایگاه اسطوره ای آب را در فرهنگ های پیشین نشان می دهند؛ در این میان ، می توان به " چغازنبیل " اشاره کرد.
نخستین شواهد مراسم نیایش آب - و سیستم تصفیه آب - در ایران باستان در محوطه شهر باستانی دور اونتاش و معابد درون آن مشاهده شده است.چغازنبیل نمونه ای از معابد ایلامی خوزستان و حضور جالب توجه آب در آن هاست. کاوش ها نشان می دهد که آب از طریق ناودان ها و شبکه پیچیده تنبوشه ها، در مسیرهایی که به قربانگاه منتهی می شدند جریان می یافت و به احتمال زیاد ارزش آیینی و جنبه تقدس داشت. [4]در شکل 1 نشان داده می شود که در چغازنبیل راه آبهای زیر دیوار آب زلال را به قسمت بالا می فرستند.در آیین زرتشت" آناهیتا " یا " ناهید " نگهبان آب بوده و از احترام و قداست ویژه ای برخوردار است؛ به همین دلیل در متون مذهبی، راجع به ایزدان آب و کشاورزی به فراوانی می توان سروده یا نیایش مذهبی پیدا کرد.
درکتاب اوستا، فرشته آب " ایم نیاتا "به همراه ایزد باد، فرّ و فروهر نیکان، مقدار معینی از آب را در جهان، میان ممالک تقسیم کرده اند ونیز " آبان یشت " که مفصل ترین یشت هاست به " اردویسور" فرشته آب اختصاص دارد.[5] نیایشگاه ها و معابدی در کنار آب ها با نام معابد آناهیتا برای ستایش این خدایان ساخته می شد، که نشان از تقدس این عنصر در گذشته است.تقدس و احترام به آب و اعتقاد به آب به عنوان عنصری که می تواند انسان را برای ورود به دنیایی خالص تر که جسم توان گذر از آن را ندارد،وجود دارد. [6] این امر بیانگر اهمیت بسیار زیاد آب از نظر مادی و معنوی برای مردم ایران از گذشته تا کنون است.
معابد آناهیتا در هگمتانه و کنگاور در زمان اردشیر دوم بنیاد نهاده شدند تا با انجام مراسم نیایش، خشنودی الهه آب و نعمت و برکت فراهم آید.[7] در معبد آناهیتا در بیشاپور، آب از رودخانه مجاور وارد بنا شده به وسیله یک سنگ تقسیم کننده به سه مجرا تقسیم می شود و در دالان های اطراف بنا گردش کرده و وارد صحن نیایشگاه می شود. [7]از جنبه معماری و ارتباط آن با آب ، زرتشتیان ، فضای باز مقدسی را که زمینی به شکل مستطیل بود و به آن " پاوی " می گفتند؛ بعد از علامت گذاری چهار طرف آن با خواندن دعایی مخصوص جهت خارج شدن روح شیاطین با آب مقدس تطهیر می کردند. [8]
· آب در اسلام:
پس از اسلام، فرهنگ ایرانیان در بسیاری از زمینه ها از تعالیم دین اسلام تأثیر پذیرفته است و بنابراین اصلی ترین منبع برای آگاهی در مورد مطالب مرتبط با این پژوهش نیز همین متون که بر وحی مبتنی است می باشد.آب به عنوانجَعَلْنَامایهاصلیحیاتمِنَ» الْمَاءِو کلﱠ شَیءٍ حَی« - انبیاء - 30: در بردارنده معانی نمادین والایی است که بسیاری از ارزش ها و زمینه های لازم را برای زندگی سالم و پایدار شکل می دهند. [9] پس در این جا به اختصار به مبانی این تعالیم در قرآن اشاره می شود:
1. آب عامل حیات
َعَلْنَا مِنَ» الْمَاءِو کلﱠ شَیءٍ حَی« - هر چیز زندهای را از آب پدید آوردیم . - - انبیاء - 30: از ظاهر سیاق بر میآید که کلمه" جعل" به معنای خلق، و جمکُلﱠه" شَیْءٍحَیﱟ" مفعول آن باشد، و مراد این باشد که آب، دخالت تامی در هستی موجودات زنده دارد.[10] در این آیه خداوند آب را عامل حیات همه چیز معرفی کرده و در جای دیگر نیز اشاره کرده است که عرش خداوند بر آب استوَهُوَ»الَّذِی خَلالسَّمَاوَاتِقَوَالْأَرْضَسِتَّهِفِیأَیَّامٍوَکَانَعَرْشُهُعَلَیالْمَاءِ « - و اوست کسی که آسمان ها و زمین را در شش هنگام آفرید و عرش او بر آب بود. - - هود: - 7 ."خدای تعالی در وقتی و در حالی به خلقت آسمانها و زمین پرداخت که عرشش بر آب بود، و بر آب بودن عرش کنایه است از اینکه مالکیت خدای تعالی در آن روز مستقر بر این آب بود کهگفتیم ماده حیات و زندگی است" [10]
.2 آب نمادی از بهشت
کلمه" ماء "به معنی آب بارها در قرآن کریم تکرار شده و از آن به عنوان مظهر خیر و برکت و پاکیزگی یاد شده است؛ علاوه برکلمه ماء، اشاره های متعدد دیگری به انواع گونه های آب شامل نهرها، چشمه ها ، آبشارهای بهشتی شده است که همگی تصاویر بدیعی از جلوه های معنوی آب را نشان میدهند >18@ نقطه اوج تصویری که از بهشتجَنﱠاتٍدرقرآنتَجْرِیاشارهشدهمِن» تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ« - بهشت هایی که از زیر آنها جوی ها روان است - - الصف: - 12 است و به معنی بوستان هایی است، که از زیر درختان و قصرهای آن جویهای آب جاری است.جاری شدن آب و حرکت آن در چهار جهت وچهارجوی، تمثیلی از چهار نهر بهشتی است، که در باغ ایرانی به کار گرفته شده است؛ گرچه در بسیاری از باغ های ایرانی مشاهده می گردد، که آب از یک جهت آمده و ضمن ریختن در یک حوض مقسم در سه جهت دیگر جاری شده است؛ اما گردش آب را در چهار جهت تداعی می کند.>19@
