بخشی از مقاله
چکیده
طنزبه عنوان یک نوع ادبی، با شیوه اي رمزآمیزهمراه است.زیرا دربرخورد با طنز نیزبا دو معنی روبرو هستیم ،یکی معناي ظاهري کلام ودیگري معناي تلویحی.امروزه طنزیکی ازکاراترین شیوه هاي بیان رمزي درنمایش کاستیها وواقعیت زندگی انسان وتعامل اوباجامعه وخویشتن است وشاعران ونویسندگان بسیاري براي بیان مقاصد خودازآن استفاده کرده اند.اسداالله شعبانی شاعرکودك و نوجوان ازجمله شاعرانی است که به این نوع ادبی توجه کرده است .با توجه به اهمیت طنز درادبیات وبه ویژه نقش و جایگاه ظریف آن درادبیات کودك و نوجوان، این پژوهش برآن است تا شیوه هاي طنز در اشعار شعبانی را بررسی وتحلیل نماید.یافته هاي پژوهش نشان می دهد که شاعردرآثاري مانندبی خیالی میرزا،عصا واسب چوبی، خرمن شعرخردسالان، هیچ هیچ هیچ هیچانه، مزرعه قشنگ من، حیووناي زرنگ من که ازتکنیک هاوشیوه هایی ازقبیل طنزموقعیت، طنزدرگفتار، بازي هاي زبانی-بیانی، طنزغافلگیري، طنزکاریکاتورسازي، مهمل نویسی و بی معنی نویسی و دیگر تکنیکها استفاده کرده است. از میان این تکنیکها مهمل نویسی وبی معنی نویسی، بازي هاي زبانی- بیانی، طنزموقعیت، فراوانی بیشتري دارد
کلیدواژهها: ادبیات کودك ونوجوان، طنز،اسداالله شعبانی
مقدمه
ازدیر بازشعرونثروبه طورکلی ادبیات، عرصه مناسبی براي بازتاباندن طنزبوده است.درادبیات کلاسیک فارسی، طنزدرمیان آثارنویسندگان دوره هاي مختلف به اشکال گوناگون وجودداشت که درصدراین افراد، عبیدزاکانی مطرح است، عطار نیشابوري نیزدرالهی نامه جنبه هایی ازطنز دارد.درشعرحافظ نیز به فوررگه هایی ازطنزوجودداردبا. ظهورمشروطیت وایجاد فضاي نسبتاًباز مطبوعاتی، طنز به عنوان نوع ادبی بسیار جدي، توجه بسیاري از نویسندگان وشعرا را به خودجلب کرد، علی اکبردهخدا، سیداشرف الدین قزوینی - نسیم شمال - ،میزازاده عشقی و زین العابدین مراغه اي از پیشگامان طنز درادبیات فارسی دردوران انقلاب مشروطه بودند.
درموردطنز به عنوان نوع ادبی هنوز تعریف جامعی ارایه نشده است ودرمیان محققان ادبیات فارسی اختلاف نظر وجود دارد.نویسنده فرهنگ واصطلاحات طنزبراین باوراست که»دراصطلاح ادبی، طنز به نوع خاصی ازآثار منظوم ویامنثورادبی گفته می شود که اشتباهات یا جنبه هاي نامطلوب رفتاربشري،فساد هاي اجتماعی وسیاسی یاحتی تفکرات فلسفی به شیوه اي خنده داربه چالش می کشد.طنز گرچه طبیعتش برخنده استواراست اماخنده راتنها وسیله اي می انگارد، براي نیل به هدفی برتروآگاه کردن انسان به عمق رذالت ها.به همین خاطردرموردآن گفته اند: طنزیعنی گریه کردن قاه قاه، طنزیعنی خنده کردن آه آه - «اصلانی،. - 140:1385
بهزاديِ اندوهجردي درتعریف طنز می نویسد:»طنزرا می توان انتقادونکته جویی آمیخته به ریشخندتعریف کرد وآن را طرزي خاص ازانواع ادبی برشمرد - .« بهزادي اندوهجردي،. - 5:1378»درفرهنگ هاي ادبی انواع طنز را این گونه برشمرده اند:طنزشفاهی: گفتن چیزي خلاف موضوع اصلی است و غالباً باطعنه وکنایه و هجو اشتباه می شود. طنزدراماتیک:دراین طنز گفتار یا کنش داستانی براي مخاطب معنی ومفهوم بیشتري داردتا براي گوینده یاکنشگر،چراکه مخاطب نسبت به گفتاریا کنش موردنظر، به هردلیل دانش وآگاهی بیشتري ازگوینده دارد. مانندزمانی که درحماسه ي اودیسه، دشمنان اولیس براي مردي آرزوي خوشبختی و موفقیت می کنندکه ماسک برچهره دارداما خواننده می داند که این مرداولیس است.
طنزوضعیتی: این نوع طنز هنگامی رخ می دهدکه بین شرایط واقعی وشرایط مطلوب - شرایطی که مناسب به نظر میرسد - یا بین آن چه که مورد انتظار است وآن چه که به واقع رخ می دهد، مغایرت پدید می آید. - «سلاجقه ،. - 231:1385»آن چه دربحث طنزداراي اهمیت است، ارزش هنري آن است.چرا که طنزدربالاترین کارکرد خودنوعی بیان هنري است و ازآن جا که به طورغیر مستقیم، مقصود ومنظورحقیقی را می رساند، گونه مجازبه شمارمی رودکه بانقل وانتقال درمحورهمنشینی وجانشینی کلام سروکاردارد - «سلاجقه،. - 230:1385»ادبیات کلاسیک فارسی، شارازسر موضوع ها ودستمایه هایی براي عرصه طنزخصوصاً، براي مخاطب کودك ونوجوان می تواندباشد.امادشواري این آثاروآموزش نادرست آن هادرسیستیم آموزشی، سبب شده که خوانندگان نتوانندارتباط مناسبی بااین نوشته هابرقرارکنند.بازخوانی این نوع ادبیات، هم می تواند براي مخاطب کودك ونوجوان جذاب باشد،هم می تواندبراي مخاطب بزرگسال - «صاحبان زند،. - 134:1384
ضرورت و اهمیت پژوهش
درادبیات فارسی طنزجایگاهی دیرینه داردامادرگستره ادبیات کودك تاکنون طنز آن گونه که باید بررسی نشده است و جایگاه روشنی نداشته است وتنها درسال هاي اخیر قدري جدي تر به آن نگریسته شده است. »کودکان براساس خلقت الهی و انرژي فراوانی که خداوند دروجودشان به ودیعه نهاده است،نیازمند شادي ،نشاط وخنده هستند.شوخ طبعی نقش بسیارمهمی دررشد کودك داردو یکی ازراه هایی است که به وسیله آن قدرت خلاقیت واستدلالش را نشان می دهد.همه روانشناسان و کارشناسان عرصه تعلیم و تربیت برضرورت وجود شادمانی و نشاط درزندگی کودکان تأکید دارند.کودکان چهار تا پنج ساله از کلمات بی معنی لذت میبرند.با توجه به این که زبان داراي اصول و قواعدي است ومعمولاً جملات هم وزن نیستند،به همین دلیل وقتی به صورت موزون و شعر به کار برده می شوند، براي آنان خنده داراست.دخترها و پسرها در سن ده تا یازده سالگی مهارت بذله گویی و - گفتن - داستان هاي جالب و خنده دار راکسب می کنند و به خوبی قادرهستندلطیفه گویی راازدیگران تقلیدکنند.دراین روندرشد،کودکان رقابت واحساس مسولیت رانیز یادمی گیرند - .«ذاکرشهرك،. - 28:1377
پیشینه ي پژوهش
در طول سال هاي اخیرطنزوطنز نویسی درادبیات داستانی کودك و نوجوان موردتوجه ویژه اي واقع شده است وتعدادي از نویسندگان کودك ونوجوان کشورما دراین حوزه به فعالیت پرداخته اند که ازجمله می توان به نویسنده جوان، شهرام شفیعی اشاره کرد، شفیعی در چند نوشته اش ازجمله »لطیفه هاي شیرین عبید زاکانی«،»لطیفه هاي شیرین ایرج میرزا«و»ماجراهاي سلطان وآقا موچول«سري به ادبیات کلاسیک زده است.وي منتخبی از نوشته هاي ایرج میرزاوعبید را ساده کرده وتوضیح داده است. شفیعی دراین دو کتاب سراغ دو اثر کلاسیک رفته است؛دواثري که می توان آن ها رادرکنار یکی دواثر دیگر، جزومحدود نوشته هاي طنزکلاسیک زبان فارسی دانست. البته درکتاب ماجراهاي سلطان وآقا موچول استفاده شفیعی ازادبیات کلاسیک به گونه دیگري بوده است.
نویسنده با استفاده ازیک ماجراي تاریخی و سبک مربوط به آن روایتی خلق کرده که می تواند هیچ گونه سندیتی نداشته باشد.ماجراي سلطان و آقا موچول تنها براساس یک شخصیت تاریخی شکل گرفته و به هیچ وجه ادعاي واقعی بودن ندارد.کتاب ازروایت یک ماجراي تاریخی فراترمی رودوبه زبان طنز،تبارشناسی یک آدم تاریخی رابراي مخاطبش آشکار می کند. شفیعی دراین کتاب، ماجراهاي ناصرالدین شاه رادرهشت قصه کوتاه پی گرفته است.درتمام این قصه ها شخصیتی کاریکاتورگونه ازاین آدم تاریخی ارایه شده است.از دیگرطنزپردازان معاصردرحوزه کودك ونوجوان مهدي میرکیایی نویسنده کتاب هاي»پادشاه کوتوله وچهل دردسربزرگ«،»دزدي که خانه اش بوي یاس می داد«و»سلطان آشغالگردها«است.
ازمیان آثارمیرکیانی، کتاب پادشاه کوتوله و چهل دردسربزرگ، داراي طنزي ظریف وهوشیارانه اي است که دراغلب موقعیت هاي داستانی وجوددارددراین اثر برخلاف نمونه هاي طنزي که براي مخاطبان نوجوان نوشته شده است ،طنز آن طنزي ظریف،مؤدبانه و عمیق است.دراین جا براي جلوگیري از اطاله کلام از پرداختن به ویژگی هاي سایر آثار این طنز پرداز خودداري می شود.هوشنگ مرادي کرمانی از دیگرطنزپردازان درعرصه داستان نویسی درحوزه کودك و نوجوان می باشد که می توان به کتاب هاي» قصه هاي مجید«، »داستان آن خمره«، »مرباي شیرین«،»مهمان مامان«، »تنور«و »لبخند انار«اشاره کردکه هر کدام درجاي خود قابل بررسی وتأمل اند.وضعیت شعرطنزدرادبیات کودك متأثرازفضاي کلی وعمومی حاکم برادبیات طنز کودکان و نوجوانان است.با نگاهی به فهرست کتاب هاي منتشرشده دراین عرصه می توان نتیجه گرفت که آمار چاپ کتاب هاي
