بخشی از مقاله
چکیده
عبید زاکانی یکی از شاعران، نویسندگان و نقادان برجسته قرن هشتم است که در آثار منثور خود با بیانی طنزآمیز و گاه هزلآمیز از مفاسد فردی و اجتماعی روزگار خود انتقاد نموده است. از خلال طنزهای وی میتوان به لایههای درونی و زیرین جامعه پی برد و واقعیتها را پیدا کرد. در زمانه وی اختناق ، فساد، حرص، مادیات و غلبه بر شهوات به اوج رسیده بود؛ بنابراین رواست اگر بگوییم زنندهترین انتقادات قرن هشتم در آثار عبید جلوهگر شده است.. طنز عبید نوعی اعتراض به وضع موجود است و ادب اعتراضی از گونه ادبیّات مقاومت بهحساب میآید. وی با استفاده از شگرد کلامی طنز به پایداری در برابر ظلم و فساد حاکمان و نابرابریها و فساد اجتماعی، اخلاقی و فرهنگی پرداخته است. از شاخصترین نمودهای پایداری که به شیوه طنز در آثار منثور عبید بیان شده اند به این موارد اشاره میشود: انتقاد از حاکمان، انتقاد از ظلم و ستم، اعتراض به انحرافات اخلاقی و جنسی، انتقاد از قاضیان، نکوهش شیخ و فقیه و صوفی، در نکوهش خطیب و واعظ و انتقاد از دگرگونی ارزشها. نوع پژوهش در این نوشته، بنیادی است که با روش کتابخانهای گردآوری شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتهاست.
کلید واژهها:عبید زاکانی، طنز، ادبیّات پایداری، آثار منثور.
-1 مقدمه
بی تردید عبید از مبتکرترین افرادیهست که در ادبیّات انتقادی اثراتی را به یادگار گذاشته است؛ انتقادهای شیرین و گاه تلخ که همه طبقات اجتماع زمانه را در برگرفته و کسی از تیغ زبان او نجسته است. طنز او همه شخصیتهای اجتماع را دربر میگیرد و این امر نشاندهنده گستردگی نابسامانیهاست. آثار عبید ردزمره ادبیّات اعتراضی قرار میگیرند و ازآنجا که ادب اعتراض زیر مجموعه ادبیّات پایداری محسوب میشود؛ بنابر این آثار وی را میتوان جزء ادبیّات پایداری قلمداد کرد. در تعریف از این نوع ادبی، آمدهاست:
ادبیّات» پایداری به آثاری اطلاق میشود که تحت تأثیر شرایطی چون اختناق، استبداد داخلی، نبود آزادیهای فردی و اجتماعی، قانونگریزی و قانونستیزی با پایگاههای قدرت، غصب و غارت سرزمین و سرمایههای ملّی و فردی شکل میگیرد؛ بنابراین جانمایه این آثار، مبارزه با بیداد داخلی یا تجاوز بیرونی در همه حوزههای سیاسی، فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی و ایستادگی در برابر جریانهای ضد آزادی هست.« - سنگری، - 45:1383میرصادقی بیشتر بر جنبه قومی و ملّیبودن ادب پایداری تأکید دارد و »دوران خاصرا «بستر پیدایش ادبیّات پایداری معرّفی میکند. - نک: میر صادقی، - 16 :1377 همچنین گفتهاند: ادبیّات» پایداری در واقع مقاومت انسان را در برابر نیروهایی که حیات، شرافت، ناموس،شخصیّت، و هویّت او را نشان گرفتهاند به تصویر میکشد، ادبیّاتی که به انسان انگیزه میدهد تا خود و کیان و حیات خود در برابر نیروهای مهاجم و نابودکننده دفاع کند.« - ترابی،. - 26 :1383
-1-1 بیان مسأله
هدف عبید از خندانیدن، نیشزدن و به خودآوردن است. وی دلقک نیست؛ بلکه میخواهد هشیار کند نهیب بزند و خواننده را بیدار کند تا از ظاهر لطیفه به باطن آن پیبرد و با این کار زمانه و اهل زمانه و ارزشهای اجتماعی موجود را ارزیابی کند. در رسالههای عبید شیخ، واعظ، قاضی، خطیب و فقیه به زبان طنز کوبیده میشوند. توجّه به این نکته ضروری است که مقصود عبید آن دستهای هستند که تعهّد دینی اخلاقی نداشتهاند و دانش و آزادگی را زیر پا نهاده و همه اخلاقیات را به تمسخر گرفتهبودند. در آثار عبید طنز در خدمت اعتراض و انتقاد قرار گرفته و ابزاری است تا عبید تمام جنبههای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و حتی دینی را نکوهش نماید.
-2-1 پیشینه پژوهش
در باب طنز عبید زاکانی تا به حال پژوهشهایی صورت پذیرفته است از جمله: »سنجش طنز عبید زاکانی با راغب اصفهانی و یافتن آبشخورهای طنز عبید وتحلیل تطبیقی آنها« ، رودابه شاه حسینی، به راهنمایی احمد تمیم داری، پایاننامه - دکتری - دانشگاه علامه طباطبایی،» .1388مقایسه طنز اجتماعی حافظ شیرازی و عبید زاکانی،فاطمه لشکری، به راهنمایی محمّدرضا برزگر خالقی، پایاننامه - کارشناسی ارشد - دانشگاه بین المللی امام خمینی، » .1384تحلیل طنز عبید زاکانی و دهخدا«عذرا محمّدی، بهراهنمایی معصومه موسایی، پایان نامه - کارشناسی ارشد - ، دانشگاه علامه طباطبایی،» .1385بررسی طنز در آثار عبید زاکانی، با تحلیل زمینههای تاریخی، رئوف میرانی، به راهنمایی محمّدرضا اسدی، پایاننامه - کارشناسی ارشد - دانشگاه تبریز ،.1383 تاکنون در مورد موضوع مورد پژوهش، مقالهای نگاشته نشده است.
-2بحث
-1-2معرّفی عبید و آثار وی
نظالدّینم عبید زاکانی طنز پرداز سده هشتم هجری است که در شیراز میزیسته است، ولی در اغلب تذکرهها اصل او را از قزوین میدانند. وی معاصر شاعرانی چون حافظ، خواجوی کرمانی و سلمان ساوجی است. از شرح حال عبید و زندگیش اطلاعات گستردهای در دست نیست. به گفته حمداالله مستوفی »عبید ازخاندان زاکانیان است و زاکانیان تیره ای هستند از اعراب بنی خفاجه که به مهاجرت به قزوین آمده و در آنجا ساکن شده بودند... اولاً او از جمله وزرا و صدور بود ، ثانیاً لقب دینی شاعر نظامالدّین بود... ثالثاً نام شخصی این شاعر عبیداالله و عبیدخلصت شعری اوست... رابعاً عبید در موقع تألیف تاریخ گزیده که قریب چهل سال پیش از مرگ اوست به اشعار بی نظیر خود شهرت داشته است. - زاکانی، - 10:1389
از عبید آثاری در دو زمینه نظم و نثر باقی مانده است که به دو دسته جدی و طنز و هزل تقسیم میشود. بخش جدی شامل قصاید، ترجیع بند، ترکیب بند، قطعهها، رباعیات ومثنویهاست. مثنوی عشاق نامه: به نام شیخ ابواسحاق نوشته شده است. فال نامه وحوش و طیور: شامل 60 رباعی است. قصیده موش و گربه: در انتقاد از اوضاع زمان و بیان احوال شیخ ابواسحاق اینجو با مبارزالدّینمحمّد مظفری حاکم کرمان.آثار منثور وی شامل موارد زیر است: رساله اخلاقالاشراف: مهمترین اثر عبید که مقصود وی در این رساله بیان مفاسد و اوصاف رجال روزگار است. رساله دلگشا: مفصلترین و بهترین اثر که درآن
