بخشی از مقاله
اثر اقليمي – خاكي بر مبناي محصول بذر اسفرزه ،بارهنگ و پسيليوم
چكيده
سه گياه اسفرزه ،بارهنگ، پسيليوم ( متعلق به تيره بارهنگ ) كه از منابع مهم توليد طبيعي موسيلاژ جهان شناخته شده و در فلات ايران بهتر از ديگر نقاط مي رويد . در اين تحقيق از نظر كميت ، كيفيت و افزايش بذر در سطح زراعي تحت اثر عوامل اقليمي- خاكي برخي مناطق الگويي در ايران مورد مطالعه قرار گرفته است . بذر اين گياه محتوي مقادير زيادي موسيلاژ است كه بيشتر از استفاده هاي دارويي و صنعتي شهرت دارد .
در حال حاضر بازار بي رقيب عرضه موسيلاژ به تقاضاي جهاني ، از ان هندوستان است . ضرورت اين تحقيق از آن جهت بود كه نشان دهد آيا ايران مي تواند از نظر هدفهاي ياد شده در مقاله بر هندوستان برتري دارد؟
با توجه به پراكنش طبيعي اين گياهان در فلور ايران سه منطقه كشت دراطراف تهران شامل : باغ گياه شناسي ملي ايران در ناحيه چيتگر ، مزرعه پژوهشي دانشكده علوم دانشگاه تهران در منطقه مردآباد كرج و ايستگاه پژوهشي موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع در ناحيه آبسرد نزديك دماوند و دو منطقه كشت در اطراف اصفهان : يكي در محوطه دانشگاه اصفهان و ديگري در ناحيه كبوتر آباد آن شهر ، در نظر گرفته شده است. اين گياهان دست كم در سه نوبت متوالي :
اوايل بهار ، اواسط بهار و اواخر بهار در قالب طرح بلوكهايي به كلي تصادفي ( چهار تكراري ) با در نظر گررفتن فاصله كاشت پايه ها در هر بلوك كشت شوند .
با توجه به طول دوره كشت ومنطقه مناسب ، مي توان نتيجه گرفت كه كشت اسفرزه در تهران و كشت پسيليوم و بارهنگ در اصفهان بيشتر مقرون به صرفه است . به طور كلي مناسبترين زمان و مكان كشت جهت توليد محصول بذر بارهنگ ، كشتهاي دوم در محوطه دانشگاه اصفهان و كشت اول ناحيه كبوتر آباد به ترتيب با مقادير 275 و 230 گرم بر متر مربع است .
بالاترين مقدار محصول بذ رمربوط به كشت اول اسفرزه در ناحيه همند ، برابر 310 گرم بر متر مربع است . بهترين زمان و مكان كشت پسيليوم از نظر محصول بذر كشت اوايل بهار در كبوتر آباد با 175 گرم بر متر مربع است . از طرفي مقايسه ميانگين محصول بذر در مناطق مختلف كشت نشان مي دهد كه اين محصول براي اسفرزه در همند ( 208 گرم بر متر مربع ) ، براي بارهنگ در محوطه دانشگاه اصفهان ( 232 گرم بر متر مربع ) و براي پسيليوم در كبوتر آباد ( 195 گرم بر متر مربع ) بيشتر از نقاط ديگر بوده واسفرزه بيشتر از بارهنگ و اين يكي بيشتر از پسيليوم محصول مي دهد .
مقدمه
بررسيها نشان مي دهد سه گياه مورد مطالعه از منابع مهم توليد طبيعي موسيلاژ در جهان به شمار مي رود . اين سه گياه متعلق به سرده پلانتاگو از تيره پلانتاژيناسه (بارهنگ ) است . اين تيره بيشتر از نظر استفاده دارويي و صنعتي دانه برخي از گونه ها آن اهميت دارد . در اين پژوهش با توجه به نتايج حاصل از مطالعه موسلاژ در گونه هاي ديگر ، سه گونه پلانتاگو به نامهاي اسفرزه ، بارهنگ معمولي و پسيليوم كه به لحاظ مصارف پيش گفته بيش از ساير گزينه ها مطرح است ، در سطح زراعي مورد استفاده قرار گرفته است .
روش مطالعه
با توجه به گستره هاي طبيعي اين گياهان در ايران و نظر به خصوصيتهاي اقليمي – خاكي اين گستره ها ، سه منطقه كشت در اطراف تهرانودر منطقه كشت در اطراف اصفهان به منظور پرورش زراعي گونه هاي ياد شده ، همراه يكديگر و در كنار هم در نظر گرفته شده و با استفاده همه جانبه از منابع مطالعاتي مختلف و پيشرفتهاي علمي و عمومي در اين زمينه ، اقدامهاي لازم براي اجراي كار تحقيق شروع شد .
سه منطقه اطاف تهران عبارتند از :
1- باغ گياه شناسي ملي ايران در ناحيه چيتگر كيلومتر 15 بزگراه تهران كرج با طبيعت معتدل و خاك شني بسيار سبك .
2- مزرعه پژوهشي دانشكده علوم دانشگاه تهران در ناحيه مرد آباد كرج با طبيعت قشلاقي و خاكي لومي – ماسه اي داراي بافت متوسط .
3- ايستگاه پژوهشي موسسه تحقيقات جنگلها و مراتع ، واقع در ناحيه همند آبسرد نزديك دماوند با طبيعت ييلاقي و خاك لومي – رسي به نسبت سنگين .
دو منطقه اطراف اصفهان : يكي در محوطه دانشگاه اصفهان وديگري در ناحيه كبوتر آباد كه به طور متفاوتي داراي تركيبي از شرايط اقليمي – خاكي سه منطقه اطراف تهران بود .
بذرهاي مورد نظر جهت كشت از مركز تحقيقات مناطق كويري و بياباني اصفهان تهيه شد.
زمين جهت كشت در هر نوبت به 12 كرت براي سه گياه در چهار تكرار به ابعاد 2×2 متر و فاصله ايمني يك متر از يكديگر و جوي آبياري تقسيم شد . كشت در هر كرت : براي اسفرزه شامل 11 رديف با فاصله 20 سانتي متر، براي پسيليوم شامل 8 رديف با فاصله 5/28 سانتي متر و براي بارهنگ شامل 6 رديف با فاصله 40 سانتي متر از يكديگر در نظر گرفته شد . درهر رديف تعداد زيادي بذر كاشته شد تا چنانچه بذرتوان رويشي نداشته باشد و يا تحت عوامل نامسائد محيطي جوانه نزند ، تراكم مناسب از بين نرود.
پس از سبز شدن بذرها و از بين رفتن احتمال عوامل نامسائد ، بوته ها به فاصله فوق براي هر گونه تنگ شد و تراكم هر بوته در هر كرت آزمايشي به طور يكنواخت نگه داشته شد. عمق كاشت بريا بارهنگ به طور تقريبي در سطح خاك و براي دو گونه ديگر در لايه بسيار نازكي پايينتر از سطح انتخاب شد .
آبياري سبك به صورت باراني 2 بار در هفته براي ماه اول كشت وسپس هر 5 تا 8 روزيك بار براي ماههاي بعدي انجام شد و در آخر كار به 10 روز يك بار يا بيشتر بسنده شد .وجين با دست در فواصل آبياري و به طور مداوم در طول آزمايش انجام گرفت.عمليات تنك كردن در جريان وجين اول وپس از اينكه هر گياه چند برگي شد صورت گرفت ، به نحوي كه فاصله مناسب بين بوته ها روي هر رديف تامين شد .
مقدار محصول بذر بر حسب كيلوگرم بر متر مربع ( با حذف گياهان حاشيه كرت ) براي كشتهاي مختلف هر منطقه تعيين شد . از آنجا كه ميوه هاي اين گياهان در اواخر دوره رشد به تدريج مي رسد . در فاصله هاي زماني مناسب سه تا چها بار نسبت به برداشت محصول اقدام و پس از آن عمليات بوجاري و توزين بذرها انجام گرفت .
محاسبات آماري مربوط به ويژگيهاي گونه هاي گياهان ، زمان كشت انها ، مكان كشت ، مقدار محصول نهايي و غيره در قالب گروههاي آماري مختلف ، بر اساس آزمون دانكن ، با كسب سطوح اطمينان بالاي 88 درصد درمركز آمار موسسه تحقيقات اصلاح بذرو نهال كرج به انجام رسيد ..
جدول شمارة 1 . طول دورة كشت هرگياه و ميانگينهاي حداكثر دما
در مناطق پنج گانه كشت گياهان
مناطق كشت و گياهان كشت در آنها دورة كشت اول دورة كشت دوم دورة كشت سوم
طول دورة روز حداكثر دما
C حداقل دما
C طول دورة
روز حداكثر دما
C حداقل دما
C طول دورة
روز حداكثر دما
C حداقل دما
C
كبوتر آباد بارهنگ پيسيليوم 151
151 7/23
7/32 2/14
2/14 80
123 5/33
2/34 9/15
2/15 -
-
-
-
-
-
دانشگاه اصفهان بارهنگ
پيسيليوم 152
171 7/32
33 9/14
9/18 117
138 7/34
7/32 3/20
6/18 -
- -
- -
-
باغ گياهشناسي چيتگر بارهنگ پيسيليوم اسفرزه 127
119
55 7/32
6/29
6/29 4/21
4/18
5/18 162
115
70 3/31
5/34
7/31 7/20
23
4/20 164
128
72 4/30
7/33
5/35 7/19
2/18
3/23
مزرعةپژوهشي دانشكده علوم در كرج پيسيليوم اسفرزه 129
97 2/31
5/28 16
6/13 122
78 3/32
3/32 17
2/17
*
86 34
7/33 4/18
18
هند بارهنگ پيسيليوم اسفرزه 129
164
100 7/29
27
7/30 8/12
4/10
9/15 *
163
90 1/29
1/27
1/29 4/11
2/10
9/11 *
*
* 1/27
4/25
3/31 2/10
3/9
5/13
بعلت تاخير كشت ، گياهان به بذر نشستند .
-كشت انجام نشد شروع كشت اول در هند آبسرد اواخر ارديبهشت و در ساير مناطق اوايل ارديبهشت بوده است . شروع كشت نوبت دوم در هند آبسرد اواخر خرداد و در ساير مناطق اوايل خرداد بوده است . شروع كشت نوبت سوم در هند آبسرد اواسط تير ماه و در باغ گياه شناسي و در مزرعه كرج اواسط خرداد بوده است .
جدول شماره 2 . مشخصات خاك شناسي مناطق پنجگانه كشت
كبوتر آباد دانشگاه اصفهان باغ گياهشناسي چيتگر تهران مزرعه پژوهشي دانشكده علوم در كرج هند
آبسرد
درصدشن(sand) 30 54 84 34 26
درصد ليمون(silt) 47 22 11 49 41
درصد رس(clay) 23 24 5 17 23
بافت خاك لومي شني، رسي، لومي شني، لومي لومي، شني لومي، شني
درصد نيتروژن كل 11/0 09/0 08/0 09/0 10/0
فسفر قابل جذب
(p.p.m) 4/21 8/2 64 10 1/17
پتاس قابل جذب
(p.p.m) 360 220 660 170 580
يون كلسيم(meq/L) 5/9 5/25 5/8 5 5
يون منيزيم(meq/L) 2/4 7/6 3/5 6/3 6/4
اسيديته كل اشباع(pH) 7/7 5/7 4/7 7/7 4/7
هدايت الكتريكي
(سيلسيوس) 3/2 2/3 2/2 92/0 1
نتايج بحث
با توجه به ارقام جدول شماره 3 و نتايج آماري مبتيني بر آن در ادامه يك جمعبندي استنتاجي در ده قسمت ارائه خواهد شد :
جدول شماره 3 . محصول بذر سه گياه(gr/m2) در نوبتها و مناطق مختلف كشت
زمان و مكان كشت بارهنگ اسفرزه پسيليوم
كشت اول در كبوتر آباد
كشت دوم در كبوتر آباد
كشت سوم در كبوتر آباد
ميانگين 230
219
-
224 -
-
-
- 175
144
-
159
كشت اول در دانشگاه اصفهان
كشت دوم در دانشگاه اصفهان
كشت سوم در دانشگاه اصفهان
ميانگين 208
257
-
232 -
-
-
- 93
120
-
106
كشت اول در باغ گياهشناسي
كشت دوم در باغ گياهشناسي
كشت سوم در باغ گياهشناسي
ميانگين 170
158
161
163 108
122
85
105 38
44
25
35
كشت اول در مزرعهپژوهشي كرج
كشت دوم در مزرعهپژوهشي كرج
كشت سوم در مزرعهپژوهشي كرج
ميانگين -
-
-
- 128
186
111
135 76
47
*
61
كشت اول در ناحيه هند
كشت دوم در ناحيه هند
كشت سوم در ناحيه هند
ميانگين *
*
*
* 310
106
*
208 *
*
*
*
به علت مساعد نبودن شرايط كشت گياهان به باردهي نرسيدند
- كشت انجام نشد
1) مطالعة فنولوژي اين گياهان نشان مي دهد كه طول دورة رشد پيسيليوم ( حداقل 115 و حداكثر 171 روز ) بيشتر از بارهنگ ( حداقل 80 و حداكثر 164 روز ) و در بارهنگ بيشتر از اسفرزه ( حداقل 55 و حداكثر 100 روز ) است .
2 ) منطقة كبوتر آباد و دانشگاه اصفهان براي كشت اسفرزه ، منطقة مرد آباد كرج و هند آبسرد براي كشت بارهنگ و منطقة هند آبسرد براي كشت پيسيليوم مناسب نيست . از طرف ديگر بررسيها نشان مي دهد كه از منطقه اصفهان براي كشت پيسيليوم و بارهنگ و از منطقة تهران براي كشت اسفرزه بهتر مي توان استفاده كرد( نمودارهاي1و2و3 ) .
3 ) با توجه به طول دورة كشت و منطقة مناسب براي كشت كه در بالا به آن اشاره شد مي توان نتيجه گرفت كه كشت اسفرزه در تهران نسبت به كشت پيسيليوم و بارهنگ در اصفهان به صرفه نزديكتر است .
4 ) همان طور كه در جدول شماره 3 مشاهده ميشود ، در مورد بارهنگ ، محصول بذر در بيشتر موارد ( به استسناي كشت دوم دانشگاه اصفهان ) در كشتهاي دوم و سوم كاهش مي يابد ، براي همين هرچه كشت زودتر انجام گيرد محصول بذر بيشتر خواهد بود ، يعني بين زمان كشت و مقدار محصول بارهنگ رابطة مستقيم وجود دارد . بطور كلي مناسب ترين زمان و مكان كشت جهت توليد محصول بذر براي بارهنگ كشتهاي دوم دانشگاه اصفهان و كشت اول كبوتر آباد به ترتيب با مقادير 275 و 230 گرم بر متر مربع است .
5 ) بالاترين مقدار محصول بذر مربوط به كشت اسفرزه در منطقة هند و برابر 310 گرم بر متر مربع است . اين مقدار از بالاترين مقدار آن در پوناي هند كه برابر 135 گرم بر متر مربع است ( به اندازة محصول مربوط به كشت در كرج ) بسيار بيشتر و نزديك به 5/2 برابر آن است (9) . همچنين دورة كشت اسفرزه در منطقة هند نيز كوتاه تر از دورة مشابه آن در هند است ( در مردآباد كرج ميانگين محصول كشت هاي مختلف به 135 گرم بر متر مربع و در باغ گياه شناسي به 105 گرم بر متر مربع ).
اين مطلب نشان دهندة وجود پتانسيل در رويش گياه اسفرزه است . زيرا محصول بذر مورد بحث در شرايط طبيعي كامل و بدون هيچ مراقبت و تيمار معمول حاصلخيزي بدست آمده ، در صورتي كه مورد مشابه آن در هند با اقدامهاي به زراعي همراه بوده است . از جهت آماري به نظر مي رسد ، اين امر در درجة نخست مرهون مساعدت اقليمي و پس از آن غناي طبيعي خاك آبرفتي و دامنه اي منطقه است .
