بخشی از مقاله
چکیده
در این مقاله سعی شده است دیدگاه متفکران جهان اسلام در خصوص افزایش و کاهش جمعیت بررسی شود. به طور کلی دو هدف در این مقاله دنبال می شود: -1 مقایسه دیدگاه هاي متفکران اسلامی درباره افزایش و کاهش نفوس و -2ارزیابی این دیدگاه ها بر اساس قواعد موضوع شناسی اسلامی. آنچه از این مطالعه بدست آمده است این واقعیت را نشان می دهد که گروهی از متفکران افزایش جمعیت را مایه برکت و منشا قدرت و محرك پیشرفت اقتصادي دانسته اند. دسته اي دیگر زیادي جمعیت را موجب به هم خوردن تعادل و هماهنگی لازم بین امکانات زندگی و فراهم آوردن فقر و تیره روزي و همچنین منشاء نابودي و انهدام بشریت تلقی می شود. دسته سوم طرفداران حدمتناسب جمعیت بودند. طرفداران این نحله فکري درصدد حد بهینه جمعیت هستند یعنی میزان جمعیت با امکانات مادي یک جامعه هماهنگی باشد اینها تحت عنوان خوش بینانه تعبیر می شوند.
واژه هاي کلیدي: جمعیت، موضوع شناسی اسلامی، دیدگاه ها.
مقدمه
به حکایت تاریخ موضوع جمعیت و مساله مطلوبیت یا عدم مطلوبیت افزایش نفوس از دیرباز مورد توجه صاحبنظران مختلف من جمله فلاسفه، علماي اخلاق، شعرا سیاستمداران، جمعیت شناسان و جامعه شناسان قرار گرفته است و اکنون به صورت یکی از پایه هاي مهم برنامه ریزي هاي اقتصادي و اجتماعی درآمده است و در واقع می توان گفت یکی از محورهاي اصلی بحث در کلیه علوم انسانی و اجتماعی است. از طرفی دانشمندان و کارشناسان مسائل جمعیتی، سالهاست که آژیر خطر - انفجار جمعیت - را به صدا در آورده اند و براى رویارویی با پیامدها و بحران ناشی از آن، نگهداشت سفارش هاى ایمنی را خواستار شده اند. آنان بر این باورند که رشد گروه هاى مردم و سکنه زمین ناگزیرترین و فورى ترین مسأله اى است که بشر در حال حاضر با آن روبرو است و در بسیارى از جاها و سرزمین هاى جهان، رشد و بالا رفتن شمار ساکنان و زاد و ولد، گیج کننده و فشار بر منابع موجود بی اندازه است - صبوري،1378، ص. - 622
رشد گروه هاى انسانی در جامعه ها و کشورها، به شیوه اى شتاب گیرنده رخ می دهد رشدِ ناهماهنگ مردمان و زاد و ولد، هزینه هاى همگانی آموزش و پرورش، بهداشت، ساخت مسکن و تهیه آب را به گونه جدى افزایش می دهد. همبستگی شدیدى بین بهداشت کودك و بعدخانوار وجود دارد. رشد پرشتاب گروه خردسالان، در یک کشور، پیشرفتهاى فرهنگی را به واپس می اندازد - طهوریان،1370، ص. - 50امروزه، سرعت افزایش جمعیت جهان بسیار زیاد است. براساس گزارش - صندوق جمعیت ملل متحد در سال 1995 در هر دقیقه 180 نفر، در هر روز 260 هزار نفر و در هر سال 95 میلیون نفربه جمعیت کره زمین افزوده می شود - تقوي،1379،
ص. - 40 در دهه هاى اخیر، شتاب چرخه رشد نرخ جمعیت و گسترش تهدیدهاى ناشی از آن، سبب توجه بیشترى به نظریه مالتوس شده و در بین جامعه شناسان، اقتصاددانان و سیاسیون، هواداران زیادى پیدا کرده و از مخالفان آن به شدت کاسته شده است. برخلاف پذیرش نظریه یاد شده در انجمنهاى علمی و دانشگاهی دنیا، هنوز در حوزه هاى دینی این گمان و دودلی وجود دارد که آیا از چشم انداز ادیان الهی چنین نظریه اى پذیرفته است یا نه؟ در این مقاله سعی شده است دیدگاه متفکران جهان اسلام در خصوص افزایش و کاهش جمعیت و در نهایت دیدگاه اسلام را در این باره بررسی نماییم. به طور کلی دو هدف در این مقاله دنبال می شود: -1مقایسه دیدگاه متفکران اسلامی درباره افزایش و کاهش جمعیت و -2ارزیابی این دیدگاه ها بر اساس قواعد موضوع شناسی اسلامی.
بیان مساله، اهمیت و اهداف
مرکز جمعیت شناسی سازمان ملل، جمعیت شناسی را علمی می داند که براساس آن به مطالعه جمعیتهاي انسانی پرداخته می شود. این مطالعه با توجه به بعد جمعیت، ساخت جمعیت و تحول جمعیت در زمان و مکان صورت می گیرد - امانی ،1377، ص. - 1 هنگامی که در جامعه نرخ مرگ و میر کاهش یابد، اما نرخ زاد و ولد بالا باشد، افزایش بی سابقه اى در شمار ساکنان کشورها و کره زمین، پیدا می شود که به - انفجار جمعیتی - معروف است. شمار زیاد مردم در این هنگام، سبب می شود که از منابع و سرچشمه هاى طبیعی و انسانی به گونه بی رویه، بهره بردارى شود، در آمد سرانه کشور و خانوارها کاهش یابد، نابرابري هاى اجتماعی- اقتصادى و سیاسی افزایش یابد، تمام و یا بخش درخورى از بودجه دولت در راه برآوردن پایین ترین حدّ از خدمات به کار رفته شود، گنجایش سرمایه گذاریهاى اقتصادى کاهش یابد، هزینه غذا، آموزش و پرورش، درمان و مسکن بالا رود، نرخ بیکارى غیر درخور تحمل شود، تمام کارها و پیش گامیها در امر برنامه ریزى بی نتیجه ماند.
در این هنگام است که تدوین سیاست جمعیتی و اجراى برنامه هاى تنظیم خانواده ضرورت پیدا می کند - تقوي،1379، ص. - 12بحث جمعیت نه تنها از نظر دانشمندان اسلامی دور نبوده بلکه مدققین بزرگ با دقت خاص خود مسایلی درباره جمعیت و جامعه به تحریر کشیده اند - امیرخسروي1380، ص. - 1 و حتی گفته شده که نظریه معروفی که به مالتوس نسبت داده اند مدتها قبل از وي دانشمند بزرگ اسلام و ایران مسکویه این نظریه را ارائه داده است. لذا می بینیم که در اسلام و بین مسلمانان نیز مساله جمعیت از اهمیتی خاص برخوردار بوده و این امر بخش عملی و تمام بخشهاي اجتماعی اقتصادي و سیاسی - دیوانی و لشکري - را در برگرفته است - امیرخسروي، 1376، ص. - 17 مثلا ابن مسکویه در پیوند با جمعیت جهان و فزونی آن برداشتهاي جدید همراه با نگرانیهاي برخواسته از آن ابراز کرده و ابن خلدون در تحلیل هاي خودش از جمعیت و حرکتهاي آن و کاستی و فزونیهاي آن و ارتباط آن با اقتصاد و شهرنشینی و بادیه نشینی مطالبی ارزنده بیان کرده اند.
بی گمان هر دانشی را دانشورانی و هر فنی را فن آورانی است که می توانند با فرضیّه آفرینیهاى بسیار و با مجموعه دانستنی ها و ساز و کارهاى علمی و راهبردى، در فرآیند مسأله اى تحقیق به عمل آورده و نظریه اعلام نمایند. روشن است هرگاه نظریه از پشتوانه دقیق علمی بی بهره باشد و نتیجه سیر منطقی در روش تحقیق نباشد، از وجاهت علمی بی بهره است و اعتبارى نخواهد داشت. امروز به گفته امام خمینی، اجتهاد مصطلح در حوزه ها کافی نمی باشد. بلکه یک نفر اگر اعلم در علوم معهود حوزه ها هم باشد، ولی نتواند مصلحت جامعه را تشخیص دهد مجتهد نیست - ترابی،1355، ص. - 9 لازمه شناخت مصالح جامعه، بهره گرفتن از دیدگاه هاى دانشمندان و کار شناسان در حوزه هاى مورد نظر است.زندگی اجتماعی، به سه عامل مهم بستگی دارد: محیط جغرافیایی، جمعیت و تراکم آن، کار و شیوه هاى تولید. بدین معنی که حیات اجتماعی بیرون از چهارچوب محیط جغرافیایی و بیرون از طبیعت و بدون استفاده از منابع و ثروتهاى طبیعی نمی تواند وجود داشته باشد.
همچنین بدون گرد آمدن جمعیتی کم، یا بیش، در خور توجه، تشکیل جامعه امرى غیر قابل تصور خواهد بود، طبیعت و اجتماع، همیشه روابطی با همدیگر داشته و تأثیراتی روى یکدیگر بر جاى گذاشته اند و می گذارند، منتها تأثیر طبیعت روى اجتماع غالبا در دوره هاى بسیار قدیم، بی اندازه گسترده و عمیق بود و انسانها غالباً اسیر طبیعت و نیروهاى مهار نشده طبیعی بودند، ولی این تأثیر در پرتو پیشرفت فرهنگ ها و تکامل اجتماعات مداوم محدود و محدودتر گردیده است - همان، ص. - 45 با این وصف، براى گذر از مرحله تئورى پردازي هاى ذهنی، تا کشف حکم روشن اسلام، به چهارچوب و به اندازه در آوردن زاد و ولد و جلوگیرى از فزونی و ساماندهی خانواده، داده پردازیهاى علمی و توجه به دیدگاه هاى کارشناسان جامعه شناسی و سیاسی و توجه به نیاز و بایسته هاى زمانی و شرایط حاکم بر پدیده ها، ضرورت انکارناپذیرى است - اطلاعات،1367، ص. - 8
امروزه اهمیت و ضرورت مساله جمعیت بر کسی پوشیده نیست و به عنوان یکی از عوامل اصلی تحولات اجتماعی اقتصادي و سیاسی و فرهنگی و زیست محیطی در سطح ملی و بین المللی است. در ایران اگر چه این مساله به تازگی وارد محافل و مراکز علمی شده است، اما از دیرباز متفکران اسلامی به ضرورت آن پرداخته اند. لذا به نظر می رسد که طرح مساله جمعیت باید با موازین علمی اسلامی مطالعه گردد و از روشهاي فنی و آراي صاحبنظران اسلامی براي تحلیل ابعاد آن استفاده شود. همچنین امروزه جمعیت شناسی به صورت یکی از رشته هاي کاربردي در تمام کشورهاي دنیا مورد توجه قرار گرفته است و اهمیت آن به دلایلی چون پیشرفت علم آمار و انجام سرشماریها و نقش فزاینده آن در زندگی اقتصادي و اجتماعی انسان افزایش یافته است - حسینی،1381، ص. - 6
روش شناسی تحقیق
از آنجایی که در هر جامعه و فرهنگ راهها و روشهایی جهت نگریستن به موضوعات مورد بررسی وجود دارد و آنان سعی دارند با پیش کشیدن روشها و دیدگاههاي متفاوت خود موضوعات را مطالعه نمایند. لازم می آید که ما هم با آنچه که مطابق با فرهنگ و ارزشهاي خودمان و به طور مشخص با یک دید اسلامی این مساله را بررسی کنیم. کلمه اسلامی به دو مفهوم اصطلاح می شود، یکی مربوط به مکتب اسلام و دیگري مربوط به صاحب اسلام یعنی خداوند، به عبارتی اگر "ي" این کلمه را"ي" نسبت در نظر گیریم خود کلمه اسلام می تواند به دو مفهوم بیاید: یکی آیینی که توسط حضرت محمد آورده شده است،
