بخشی از مقاله
چکیده
امروزه گستره علم تاکسونومی به حدی است که همه علوم بیولوژیک با آن ارتباط تنگاتنگ دارند. شناخت علمی گیاهان در هریک از زمینهها، چه از نظرتحقیق و چه از نظر کاربرد، اهمیت بنیادی و کلیدی پیدا کرده است. یکی از برنامه-های اصلی بانکهای ژن جمعآوری و شناسایی خویشاوندان وحشی گیاهان زراعی میباشد. جنس شنبلیله - Trigonella - یکی از مهمترین و ارزشمندترین گیاهان خانواده لگومینوزه است که به خاطر خواص دارویی ویژهای که دارد از زمانهای بسیار کهن در ایران مورد کشت و کار قرار گرفته است. این تحقیق به منظور جمعآوری ژنوتیپهای بومی و خویشاوندان وحشی گیاه شنبلیله از رویشگاههای طبیعی مناطق مختلف استان لرستان و شناسایی آنها جهت بهرهبرداری صورت گرفت.
در مجموع از 20 سایت نمونهبرداری - هرباریومی و یا بذری - شد که شامل تعداد 86 نمونه هرباریومی و 35 نمونه بذری بود. شناسایی نمونههای جمعآوری شده نشان داد که نمونهها شامل گونههای T. monantha subsp . monantha C. A. &Mey، T. monantha subsp. noeana - Boiss. - Huber-Morath، T. monantha subsp. incisa - Benth. - Ali، T.monspeliaca L.، T. persica Boiss. ، T. aurantiaca Boiss.، T. fischeriana Ser.، T. crassipes Boiss. ، T. filipesBoiss. ، T. spruneriana Boiss. ،T. astroites Fisch. & C. A. Mey، T. foenum-graecum L.، T. corulescens - M.B. - Halacsy و T. strangulata Boiss. بود. همه گونهها یکساله بودند . همچنین گونههای T. strangulata، T. filipes و T. crassipes تنها در استان لرستان پراکنش دارند که در این تحقیق جمعآوری شدند. بیشترین پراکنش مربوط به گونه T.monantha بود.
واژههای کلیدی: پراکنش، ذخایر ژنتیکی و شنبلیله.
مقدمه
بر اساس گزارش سازمان بهداشت جهانی و فدراسیون جهانی دیابت، در حالی که تعداد بیماران دیابتی در سال 2000 میلادی کمتر از 200 میلیون نفر بوده است؛ این عدد در حال حاضر به 382 میلیون نفر رسیده و پیش بینی میشود در سال 2035 به عدد باور نکردنی 592 میلیون نفر برسد. مقایسه روند شیوع دیابت در فاصله سالهای 2005 تا 2011 حاکی از دو برابر شدن درصد موارد شناخته شده دیابت است. انجمن اطلاعرسانی دیابت گابریک، اعلام نمود دیابت یکی از شایعترین و گرانترین بیماریهای غدد در جهان است که متاسفانه سن ابتلا به آن در ایران 10 تا 15 سال از میانگین سن شایع ابتلا در کشورهای توسعه یافته پایینتر است.
هزینه درمان دیابت در ایران مانند دیگر کشورها بسیار بالاست و سالانه یک میلیارد و صد میلیون دلار از بودجه کشور را میبلعد. بنابر گزارشها تا 10 سال آینده، هزینههای درمانی این بیماران در کشور 10 برابر خواهد شد - پایگاه تخصصی دیابت ایران، 90 . - 1392 درصد افراد مبتلا به بیماری دیابت، دیابت نوع 2 دارند که عوامل مختلفی از جمله شرایط تغذیهای، نوع زندگی، کم تحرکی و استرس در ایجاد آن موثر هستند.مهمترین داروهای ضد دیابت شامل: کلروپروپامیدگِلی، بن کلامیدمِت، فورمین، آکاربوزروزی، گِلی تازُن و انسولین است. از انسولین در درمان دیابت نوع 1 و سایرین برای دیابت نوع 2 استفاده میشوند.
مصرف این داروها عوارض جانبی زیادی دارد. از جمله عوارض ناشی از مصرف متفونین میتوان به عوارض گوارشی، درد معده، تهوع، کاهش اشتها؛ خستگی، دردهای عضلانی نفخ و اسهال، تنگی نفس، خواب آلودگی، علایم اسیدوز لاکتیک. اگر چه نادر است ولی بروز این عوارض جانبی میتواند کشنده باشد. برای داروی گلی بنکلامید نیز عوارض ذیل ذکر شده است: افت قند خون و هیپو ناترمی - افت سطح سدیم - ، تاثیر بر سیستم اعصاب مرکزی، : مانند سردرد، بیقراری، گیجی، عوارض گوارشی: تهوع، استفراغ، اسهال، احساس پری سر دل، گاستریت، اثرات نامطلوب بر پوست: راش، قرمزی، خارش، کهیر، ایجاد مشکلات خونی: اگرانولوسیتوزیس، لکوپنی، ترومبوسیتوپنی، آنمی، تاثیرات کبدی: زردی، افزایش آنزیم های کبدی.
پنج میلیون ایرانی مبتلا به بیماری دیابت ناچار به مصرف دارو برای درمان و کنترل بیماری خود هستند که بایستی از داروهای متداول استفاده کنند. اما بخش قابل توجه جامعه یعنی هشت میلیون نفر مستعد بیماری هستند. این افراد با توجه به عوارض بیشمار داروهای متداول و هزینه گزاف و عدم نیاز مصرف آنها تا زمان بروز بیماری، نباید از این قبیل داروها استفاده کنند. از طرفی بایستی شرایط آنها نیز بهبود بخشیده شود. بهترین راه حل برای این افراد استفاده از گیاهان دارویی موثر است. از مزایای استفاده از گیاهان دارویی میتوان به کاهش خطر ابتلا به عوارض جانبی، موثر برای بیماریهای مزمن، هزینه کمتر و در دسترس بودن گسترده آنها اشاره نمود . - 1 -
شنبلیله - - Trigonella foenum-graecum گیاهی علفی و یکساله از تیره Fabaceae و بومی شرق مدیترانه است که عموما در نواحی اطراف دریای مدیترانه و جنوب آسیا رشد میکند و در کشورهای هند، چین، پاکستان، ایتالیا، مصر، یونان و ... به وفور یافت میشود . - 2 - همچنین از گیاهان بومی کشور ایران به شمار میآید. لازم به ذکر است که علاوه بر برگهای سبز گیاه شنبلیله، دانه شنبلیله نیز سرشار از مواد مغذی میباشد و ارزش غذایی بالایی دارد. این گیاه سرشار از مواد معدنی چون: مس، پتاسیم، کلسیم، آهن، سلنیوم، روی، منگنز و منیزیم میباشد و از نظر ویتامینی نیز دارای انواع ویتامینهای گروه B مانند تیامین، ریبوفلاوین، نیاسین، پیریدوکسین، فولیک اسید و نیز ویتامین A و C میباشد.
عﻻوه بر موارد ذکرشده، دانههای این گیاه سرشار از پروتئین، لیزین، تریپتوفان، استروئید ساپونین، تریگونلین و دیوسژنین - ترکیبی که خواص شبه استروژنی دارد - میباشد.شنبلیله برای بهبود قند خون از قدیمالایام شناخته شده است. از دیگر اثرات آن بهبود کلسترول بالا میباشد. شنبلیله برای افراد دیابتی که از کلسترول بالا نیز در رنج هستند، یک تیر با دو نشان است. مطالعات متعدد نشان میدهد مصرف روزانه 500 میلیگرم شنبلیله، تریگلیسرید و کلسترول را کاهش و HDL که کلسترول خوب میباشد را افزایش میدهد. وجود اسیدآمینه هیدروکسی ایزولوسین در دانه شنبلیله از علل دیگر معروف بودن این گیاه به عنوان گیاهی ضد دیابت است؛ زیرا هیدروکسی ایزولوسین باعث تسریع ترشح انسولین میشود.
این عامل در کنار اثر کاهندگی قند خون که به وسیله فیبرهای موجود در شنبلیله القا میشود، باعث کنترل قند خون و اثرات ضد دیابتی این گیاه میگردد. دانه شنبلیله از مقادیر فراوانی موسیلاژ تشکیل شده است که التهاب روده و معده را به وسیله پوشاندن جدار معده و روده کاهش میدهد. همچنین این گیاه خاصیت هضمکنندگی و ملین دارد و در بسیاری از داروهای گیاهی به عنوان ملین استفاده میشود. گیاه شنبلیله به عنوان یک گیاه تببر نیز شناسایی شده است . - 3 - گیاه شنبلیله در ایران حدود 40 گونه دارد که از خویشاوندان وحشی این گیاه هستند و در مناطق مختلف کشور با شرایط آب و هوایی متفاوت انتشار دارند . - 2 - وجود اقلیمهای مختلف در ایران و پراکنش وسیع این گونهها باعث شده است تا اکوتیپ های بیشماری از آن وجود داشته باشد که هر کدام احتمالا حاوی مقادیر خاصی از متابولیتها است. بنابر این در این تحقیق ذخایر ژنتیکی این جنس از رویشگاههای طبیعی استان لرستان جمعآوری و شناسایی شد.
مواد و روشها
ابتدا شناسایی مناطق انتشار جنس شنبلیله در ایران بر اساس فلورهای موجود از جمله ایرانیکا، و با بررسی هرباریومهای موجود از جمله هرباریوم موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع، هرباریوم دانشگاه مشهد صورت گرفت و نقشه راه تعیین شد. کار جمعآوری براساس روش و دستورالعمل IPGRI صورت گرفت که این دستورالعمل برای جمعآوری بذر گیاهان زراعی و خویشاوندان وحشی بشکل خلاصه و مفید زیر است.
الف- اساس انتخاب محل جمعآوری، اختلاف در ارتفاع، وضعیت توپوگرافی و عرض جغرافیایی که در نهایت تغییرات آب و هوایی را باعث میشود.
ب - نمونهگیری بصورت تصادفی و واحد جمع آوری توده خواهد بود که برای اطمینان از تصادفی بودن، اخذ نمونه به فواصل ثابت از یکدیگر در مسیر قدم زدن انجام میشود.
Ì- از 50 تا 100 بوته در هر نقطه نمونهگیری - Site - بذر جمعآوری میشود.
Ï- مسیر جمعآوری با استفاده از نقشههای دارای خطوط تراز به مقیاس 1:500000 و نقشه جاده تعیین میشود. اگر برای ورود به یک منطقه اجازه رسمی لازم است باید این مجوز گرفته شود.
- زمان جمعآوری باید موقعی باشد که محصول حداکثر رسیدگی را داشته باشد و در نقطه مشترک زمانی از نظر رسیدگی محصولات سفر انجام شود.
و- در خصوص تودههای زراعی بومی میتوان با مراجعه به منازل کشاورزان و پر نمودن فرم جمعآوری در صورتی که مزرعه بدلیل چینبرداری بذر ندارد، از ذخیره بذری کشاورزان بذر مورد نیاز را تهیه نمود.
نمونههای بذری پس از جمعآوری به مقدار 100-250 گرم از هر توده پس از بوجاری اولیه همراه فرم شناسنامهای جمعآوری تکمیل شده و نمونههای هرباریومی به بخش بانک ژن در کرج جهت نگهداری و ارزیابی فرستاده و بر اساس فلورهای موجود شناسایی شدند . - 2 -
نتایج
مسیرهای جمعآوری استان لرستان شامل: خرم آباد-زرینچقا-کاکارضا-الشتر-کهمان-ریمله، خرم آباد-ویسیان-افرینه-ملاوی -سرابدوره -چگینی-کوهدشت-داوود رشید، خرم آباد-زاغه-ازنا-الیگودرز-بیشه، خرم آباد-بروجرد-تپه چوغا-چغلوندی بود - شکل. - 1
