بخشی از مقاله
چکیده
اقتصاد یکی از مقوله هاي مهم در هر جامعه اي است. در این پژوهش به بررسی و نقش جهاد اقتصادي، اصلاح الگوي مصرف و روش هاي نهادینه کردن آن ها در جامعه پرداخته شده است. »جهاد اقتصادي« جهادي است که انسان را از محرّمات الهی در راستاي معاملات اقتصادي پرهیز می دهد و به طیبات و حلال هاي آن سوق می دهد و از الزامات آن:روحیه جهادي، روحیه معنویت و تدین، پرهیز از مسائل حاشیه اي، اتّحاد و انسجام ملّی و مشارکت مردم در امور اقتصادي براي تحقّق جهاد اقتصادي است. نتیجه این که اصلاح الگوي مصرف، باید در اراده و خواست درونی مصرف کنندگان انجام گیرد و خود مصرف کننده براي تحقّق عملیاتی کردن آن از این ابزارها استفاده کند.
واژگان کلیدي: جهاد اقتصادي، الزامات جهاد اقتصادي، اصلاح الگوي مصرف، اقتصاد اسلامی.
-1 مقدمه
اقتصاد یکی از مقوله هاي مهمی است که هر جامعه اي به تناسب فرهنگ و آیین موجود در آن با این مقوله سروکار دارد به گونه اي که در برخی از جوامع با رشد اقتصادي مواجه هستیم و در برخی دیگر با رکود اقتصادي، و این امر با توجه به فرهنگ و آیین موجود در هر جامعه، به نحوه عملکرد اعضاي آن جامعه نیز بستگی دارد، به طوري که در یک جامعه امکان دارد بر اساس قوانین موجود، این گونه انتظار رود که از رشد اقتصادي بالایی برخوردار باشد، اما به علّت عدم حرکت اعضاي جامعه بر اساس قوانین وضع شده، با معضل اقتصادي و به نوعی رکود اقتصادي مواجه گردد - گروه مطالعاتی موسسه قرآنی نداي ملکوت،1390،ص. - 15
به فرض مثال اگر جامعه خود را در نظر بگیریم، به عنوان یک جامعه اسلامی قوانینی نشات گرفته از تعالیم الهی در راستاي مسایل اقتصادي داریم که اگر آن تعالیم توسط دولت و آحاد ملّت مورد توجه قرار گیرد، جامعه می تواند به رشد اقتصادي مطلوب که در آن آحاد اعضاي جامعه از سلامت اقتصادي برخوردارند، دست یابد و در غیر این صورت، به حتم آن جامعه به درد بزرگ رکود اقتصادي مبتلا شده و باعث لغزش هنجارها و تغییر آن به ناهنجاري ها می گردد و این در حالی است که در قوانین اسلامی با در نظر گرفتن دشمنی هاي پی در پی مخالفان اسلام و مسلمین تدابیري را اندیشیده که رعایت این تدابیر می تواند یک جامعه اسلامی را نه تنها از جوامع دیگر غنی و بی نیاز، بلکه آن جوامع را نیز نیازمند و محتاج جامعه اسلامی گرداند و این امر مستلزم یک »جهاد اقتصادي« بر مبناي تعالیم الهی و اسلامی است که می تواند تحول عظیمی را در زندگی آحاد مردم ایجاد کند، »جهاد اقتصادي« جهادي است که انسان را از محرّمات الهی در راستاي معاملات اقتصادي پرهیز می دهد و به طیبات و حلال هاي آن سوق می دهد و ما نیز لبیک گویان به فرمان رهبر فرزانه انقلاب که ندایش نشات گرفته از تعالیم روح بخش نداي ملکوتی کلام وحی می باشد، بر آن شدیم تا کوتاه و گذرا مباحثی را با استفاده از آیات و روایات در خصوص ابعاد مختلف جهاد اقتصادي با موضوع »جهاد اقتصادي و اصلاح الگوي مصرف و روش هاي نهادینه کردن آن ها« منثور نماییم؛ امید است که ان شاء االله مورد عنایت ذات اقدس پروردگار عالمیان قرار بگیرد.
نیک می دانیم که نعمت هاي موجود درکره زمین براي ساکنان آن کافی است. با این حال می بینیم »گرسنگی« پدیده اي جهانی به شمار می رود و بیش تر ساکنان روي زمین از گرسنگی رنج می کشند. گرسنگی را طبیعت به ما تحمیل نکرده است؛ بلکه خاستگاه این فاجعه، شرایط فرهنگی جامعه هاي انسانی است - کاسترو،1379،ص. - 59 دلیل پیدایش و گسترش چنین وضعیتی همانا بی توجهی گروه بی شماري از انسان ها به محدود بودن منابع غذایی و زیست محیطی جهان است. از این رو، این منابع را با اسراف کاري هدر می دهند. به این ترتیب، جهان روز به روز با خطرکمبود منابع رو به رو می شود. امروزه بسیاري از جامعه هاي پیشرفته با آگاهی از این مشکل، پی برده اند که نادیده انگاشتن این موضوع ممکن است به بحران هاي بزرگی در آینده تبدیل شود.
به همین دلیل، می کوشند هر آن چه را دور ریختنی است، مانند زباله ها، تفاله ها و فاضلاب ها، بازیافت و دوباره از آن ها استفاده کنند، آن ها احساس کرده اند مواد موجود در طبیعت، نامحدود نیستند که به آسانی بتوان از آن ها صرف نظر کرد، بلکه از همه آن ها باید به صورت »دورانی« بهره گرفت. در واقع نمی توان نعمت هاي خدادادي را به رایگان به هدر داد - اسحاقی،1388،ص. - 1 گفتنی است در قرآن و احادیث اسلامی، چیزي تحت عنوان »الگوي مصرف« به طور مستقل، مطرح نشده است؛ اما با ملاحظه و جمع بندي آیات و روایاتی که درباره ي انفاق، نفقه، قصد، اقتصاد، قناعت، تقدیر در معیشت، اسراف، تبذیر، اتراف و همانند آن ها آمده، می توان دیدگاه اسلام را درباره ي الگوي مصرف، استنباط کرد - محمدي ري شهري،1388،ص. - 8 از طرفی آموزه هاي اسلامی درباره بایسته ها و ناشایسته هاي مصرف، فراوان است و توصیه هاي موکّدي دارد. براي معرّفی فرهنگ مصرف، در این پژوهش، از میانه روي، اعتدال و قناعت در مصرف سخن به میان آمده و آسیب هاي مادي و معنوي اسراف و تبذیر و راه هاي برون رفت از آن و از سیره عملی بزرگان در پرهیز از اسراف و زیاده روي، یاد شده است.
-2 چیستی مصرف
»مصرف« که واژه اي است عربی و از آن در زبان فارسی، به هزینه و در زبان انگلیسی به«Consume» تعبیر می شود، مصدر میمی و اسم زمان و مکان است. از این رو باید آن را به معناي خرج کردن و زمان و مکان خرج نمودن دانست؛ ولی عرب زبانان براي رساندن این مقصود، بیش تر از تعبیر»استهلاك« استفاده می کنند و در اصطلاح اقتصادي، »مصرف« عبارت است از ارزش پول کالاها و خدماتی که توسط افراد خریداري و تهیه می شود - اخوي،1380،ص. - 151 برخی دیگر براي تبیین مقوله مصرف گفته اند: ثروت، منبع درآمد است و درآمد خالص - درآمد منهاي استهلاك - به دو منظور استفاده می شود. بخشی از آن، به انباشتن ثروت و پس انداز اختصاص می یابد و بخش دیگر، صرف تحصیل لذّت می شود. آن قسمت از درآمد که صرف به دست آوردن لذّت می گردد، مصرف نامیده می شود - قدیري اصلی،1379،ص. - 274 باید اعتقادات و باورهاي دینی و به طورکلّی سطح فکري و فرهنگی آحاد جامعه را نیز از عوامل تعیین کننده مصرف دانست - کلانتري،1388،ص. - 149 کم و کیف مصرف و مسائل جانبی آن، پیوندي وثیق با فرهنگ، آداب و رسوم و باورهاي آحاد جامعه دارد و به طور کلّی نمی توان از تاثیر فراوان این امر در نیک بختی یا شوربختی آحاد جامعه چشم پوشید - کلانتري،1388،ص. - 23
-3 عقل معاش
هر انسانی در زندگی دنیاي خود متوجه ضرورت پرداختن به امرار معاش و اقتصاد می باشد. انسان با همین حساب مادي می داند که چگونه باید درآمد و خرجش را با هم تطبیق دهد تا در امرار معاش خود دچار مشکل نگردد. در این بین، آن چه موجب فساد در به دست آوردن درآمد یا خرج کردن ثروت است، وارد شدن خواسته هاي خود خواهانه انسان در طمع ورزي، ثروت اندوزي، تجمل گرایی و اسراف است. امام رضا - ع - در بیان شرایط ایمان می فرمایند: ...»واجتناب الکَبائر وهی...والاسراف و التﱠبذیر و...1؛ ]از شرایط ایمان است[ دوري از گناهان کبیره و اسراف و ریخت و پاش....« آن چه که باعث می شود انسان در به دست آوردن و صرف اموال، رعایت اعتدال را داشته باشد، »عقلِ معاش« است که این عبارت از روایت امام صادق - ع - برداشت شده است.
آن حضرت در بیان اصلاح امور و دستیابی انسان به ایمان سه چیز را شرط می دانند و می فرمایند: »لایستَکمُلعبد حقَیقَه الایمان حتّی یکونَ فیه خصالُ ثَلاثٌ... و حسنُ التّقدیرِ فی المعیشَه و الصبرعلی الرﱠزایا2؛ تا سه خصلت در انسان نباشد، حقیقت ایمان او کمال نیابد: ژرف شناختن دین، اندازه داشتن در زندگی - برخورداري از عقلِ معاش - و پایداري در مصیبت ها.« از شاخصه هاي اصلی محدودیت در مصرف، تقدیر در - معیشت - زندگی است. این اصل به معناي اندازه داشتن در هزینه و حساب کردن امور زندگی، برقراري هماهنگی بین نیازها و چگونگی برآورد آن هاست؛ یعنی رعایت اصل حیاتی نظم و انضباط اقتصادي است. این اصل از برنامه هاي اساسی اقتصادي و تربیتی در اسلام است. افراد جامعه اسلامی باید دارايِ تربیتی اقتصادي باشند، زندگیشان برنامه داشته باشد و مصرف مواد و کالاها در چارچوب محاسبه و مدیریت انجام گیرد.
در حقیقت، فرد بر اساس نیاز واقعی زندگی اش اقدام به مصرف کند نه بر اساس نیاز کاذب که برآمده از چشم و هم چشمی ها، فریفته شدن ها و خواسته هاي بی جاست. به عبارت دیگر، همیشه کفه تراوزي مصرف از کفه ترازوي درآمد پایین تر نگه داشته شود که این یعنی برخورداري از »عقلی معاش« - علم الهدي،1388،ص. - 66 اهمیت اینبعد از تربیت، در این است که نظام اقتصادي حاکم بر حیات فرد و جامعه، اگر با اندازه داري و محاسبه باشد، زمینه اي سازنده براي رشد مادي و معنوي افراد خواهد بود و سبب می شود تا از امکانات و نیروها به موقع و به اندازه بهره برداري شود و از هرز رفتن توان و فکر و سرمایه انسان ها جلوگیري به عمل آید. زندگی بی حساب و فاقد محاسبه و اندازه داري، تعادل و هماهنگی لازم را ندارد و با وجود
