بخشی از مقاله
چکیده
جهاد در دین اسلام امري مقدس وستودنی به شمار میآید و انواع مختلف آن از جمله جهاد در دفاع از دین و جهاد با نفس مورد اشاره وتأکید قرارگرفته است.از طرف دیگر اقتصاد هر جامعه ورونق آن درگرو سیاستها وتدابیري است که از سوي مقامات حاکم بر آن جامعه اتخاذ میشود تا با به کارگیري آن تدابیر، ریشهي همهي مفاسد اقتصادي خشکانده شده وجامعهاي سالم با اقتصادي پویا تشکیل شود. لذا در جهاد اقتصادي باید از هرگونه مفاسد اقتصادي جلوگیري شود، و با تلاش مضاعف زمینههاي رونق اقتصادي فراهم آید؛ چرا که آنچه که بیش از هر عاملی پایه هاي اقتصاد یک جامعه را متزلزل و مانع رشد و پویائی آن می شود، رخنه نمودن فساد در درون اقتصاد است.
عدم برخورداري فعالیت هاي اقتصادي از سلامت لازم، آثار زیانباري بر تخصیص درست منابع، توزیع صحیح درآمدها، کارآیی اقتصاد و رشد آن بر جاي میگذارد.در دین مقدس اسلام و به وِیژه در قرآن و نهج البلاغه یعنی 1400 سال پیش از نظریه پردازان بزرگ اقتصادي در دوران معاصر، ضمن اشاره به مفاسد بزرگ اقتصادي همچون ربا، اختلاس، ثروت اندوزي، وکم فروشی وگران فروشی، راهکارهایی نیز در راستاي مبارزه با این مفاسد و در حقیقت جهاد اقتصادي بر ضد مفاسد ارائه شده است که در این مقاله به این مفاسد و به ویژه راهکارها تا حد امکان اشاره می شود؛ باشد که الگویی بی بدیل از رویکردهاي دینی در جهاد اقتصادي فراروي مسؤولان کشوري و نیز ملت قرارگیرد.
واژگان کلیدي: جهاد اقتصادي، مفاسد اقتصادي، قرآن و نهج البلاغه، دین اسلام
-1مقدمه
فساد اقتصادي اقتصاد جامعه را به تباهی وزوال میکشاند. اگر به آیات قرآن وکلام علی - ع - دقت کنیم در می یابیم که مساله سلامت اقتصادي ومبارزه با مفاسد اقتصادي بسیار مورد توجه قرارگرفته واسلام بر این باور است که سلامت ابدي انسان وربانی شدن ورسیدن به آرامش مطلق تنها در سایه یکتا پرستی وسلامت امور اقتصادي وپرهیز از هرگونه فساد انگیزي است. اسلام مساله اقتصاد را بر اساس اصالت انسان به عنوان جزئی از مجموعه قوانین خودکه تنها میتواند قسمتی از نواحی حیات انسان را تنظیم کند مورد توجه قرار داده وحل مشکلات اقتصادي را در اصلاح مبانی عقیدتی واخلاقی مردم میداندکه در ذیل ضمن بررسی این مسأله از منظر دین به راهکارهاي دینی نیز توجه خواهیم داشت.
-2 تعریف جهاد اقتصادي
براي بررسی موضوع جهاد اقتصادي، ابتدا باید دانست واژهي جهاد به چه معناست؛ » جهاد، در لغت از جهد و به معناي مشقت و نهایت کوشش آمده است و واژهاي دینی و مقدس می باشد و به جنگی اطلاق میشود که براي دفاع از دین الهی و نجات بندگان مستضعف خداوند انجام میگیرد. - « رشاد، 1380، ج6، ص. - 415اقتصاد نیرهمان امرمهمی است که رعایتش در زندگی، باعث آسانی کارها میشود. » الاقتصاد نصف المؤمنه - « هاشمی خراسانی،1370 ، ص. - 54 ازاین رو جهاد داراي اقسامی است، که یکی ازآن ها جهاد مالی میباشد؛ و به نوعی جهاد با نفس نامیده میشود. » جهاد النّفس أفضل جهاد - «آمدي، بی تا ، ج1، ص. - 371
درجهاد اقتصادي باید از هرگونه مفاسد اقتصادي جلوگیري شود، و با تلاش مضاعف زمینه هاي رونق اقتصادي فراهم آید، بدین منظور » چهارمین پایهاي که کاخ ایمان را پایدارخواهد داشت جهاد است و این جهاد، تنها کفن برتن پوشیدن و شمشیر برکمر بستن نیست ، بلکه مبارزهاي است که گاهی منفی و گاهی مثبت قلمداد می شود." - فاضل،1375، ص. - 462 جهاد دراسلام جایگاه رفیعی دارد و خداوند براي اهل جهاد پاداش عظیمی قائل است، » زکات شجاعت جهادکردن در راه خداست « - خوانساري، 1366، ج4، ص. - 106 روشن است که جهاد اقتصادي راهی براي رفع فتنههاي دشمنان میباشد. » به واسطهي جهاد نفوذ بدخواهان ازمیان می رود و امنیت اجتماعی برقرار میگردد، و تقواي فردي و جمعی محفوظ میماند... - « طالقانی، 1374، ص. - 341 دراین جهاد، باید همگان براي ریشه کن کردن نقشههاي پلید دشمنان، تلاش کنند. لذا » هرکس براي رفع فتنه ازدرون و برون خویش باید مجاهده نماید. و این جهاد است که اگربه پیروزي رسید همه چیز و همه کس اصلاح می شود. « - قدوسیزاده، 1389، ص. - 18
-3 مهم ترین مفاسد اقتصادي از منظر دین
مهمترین مفاسد اقتصادي از نگاه قرآن ثروت اندوزي، کم فروشی وگران فروشی، اختلاس، و رباست؛ از نظر قرآن هدف،گردش اقتصادي سالم در همهي جامعه است و هر گونه رفتاري برخلاف این اصل به عنوان فساد اقتصادي شناسایی و با آن مقابله میشود. از این رو ثروت اندوزي یکی از موانع گردش سالم اقتصادي در جامعه میشود وحتی به عنوان مانعی جدي در مسیر رشد افراد قلمداد میگردد.»والذین یکنزُونَ اذهَُب والفضه ولا ینفقونها فی السبیل االله فبشرهم بعذاب الیم - «توبه: - 34 » وکسانی که طلا ونقره را می اندوزند و آن را در راه خدا انفاق نمی کنند پس آنان را به عذابی دردناك بشارت ده.«.…» یوم یحمی علیها فی نار جهنم فتکوي بها جباهم وجنوبهم وظهورهم هذا ما کنزتم لا نفسکم فذو قوا ما کنتم تکنزونَ - «توبه: - 35
این آیات بر لزوم مبارزه با ثروت اندوزي تاکید میکند و منظور از ثروت اندوزي به اندوختن ثروتی گفته میشودکه مانع سلامت اقتصادي وگردش سالم آن در جامعه میشود حال اگر ثروت اندوزي به قصد افزایش ثروت عمومی جامعه وثروت ملی صورت گیرد ورشد اقتصادي را فراهم آورد، عملی مثبت ودر چارچوب عدالت اقتصادي سالم خواهد بود.در اسلام هرگونه کم فروشی وگران فروشی وغصب اموال وتصرف به عنوان یکی دیگر ازمظاهر فساد اقتصادي معرفی شده است و مهمترین مانع بهرهمندي همگانی از مواهب الهی و قرارگرفتن در مسیر کمال قلمداد شده است.
» ویل للمطفضین* الذین اذا اکتالوا علی الناس یستوفون *واذا کالوهم او وزنوهم یخسرون - « مطففین: - 3-1» واي به حال کم فروشان * آنان که چون به کیل چیزي از مردم بستانند، تمام بستانند* وچون چیزي بدهند در کیل و وزن کم دهند"»ولا تبخسوا الناس أشیاءهم و لاتعثوا فی الارضِ مفسدین - «شعراء: . - 183» وآنچه به مردم می فروشید از وزن وپیمانه کم نگذارید ودر زمین به ظلم وفساد برنخیزید«خداوند از مومنان دانا وتوانا خواسته است تا مدیریت اقتصادي جامعه و بیت المال را برعهده گیرند؛ این افراد باید علاوه براین که دانا به علم اقتصاد و توانا به مدیریت اقتصادي باشند، در امانت داري و حفظ بیتالمال نیز کوشا باشند.«
» وما کان لنبی ان یغل ومن یغلل یات بما غل یوم القیامه ثم توفی کل نفس ما کسبت وهم لا یظلمون - « آل عمران: - 161» وهیچ پیغمبري البته خیانت نخواهد کرد وهر کس که خیانت کند روز قیامت به کیفر آن خواهد رسید وبه طور کلی هر کس هرعمل نیک و بد در دنیا به جا آرد، در قیامت تمام وکامل به جزاي آن برسد وبه هیچ کس ستمی نخواهد شد«در جامعهي اسلامی، مدیریت اقتصاد دولتی باید به گونهاي عمل کند که شائبهي خیانت واختلاس - غل - - از دیگر مفاسد اقتصادي - در رفتارشان دیده نشود وکسی ایشان را متهم به اختلاس وخیانت نکند. خداوند در قرآن، خواهان شفافسازي در عملکرد اقتصادي حتی پیامبران معصوم خود است؛ چرا که اختلاس وخیانت در امانت اموال دولتی، آثار سوء ومخربی همچون تخریب نظام مدیریت جامعه، رسوایی در دنیا وآخرت » ان االله لایحب من کان خوانا اثیما - «نساء- - 107، زیر سوال رفتن مسؤلان نظام،خدشه دار شدن مشروعیت سیاسی،خشم وغضب الهی، محرومیت از دفاع الهی » ان االله یدافع عن الذین آمنوا ان االله لایحب کل خوان کفورٍ« - حج- - 38و محرومیت از توجه ومحبت الهی را به دنبال دارد.
یکی دیگر از مظاهر مفاسد اقتصادي ربا است؛ اصل ربا زیاده است و ربا زائد براصل سرمایه است .در حرمت ربا بین مسلمانان اختلافی نیست ودر قرآن کریم هر جا که ذکري از ربا آمده است، نهی صریح وتهدید به آتش وعذاب الهی نشان از حرمت آن دارد. قرآن کریم مردم را از رباخواري برحذر داشته ودر ادامه آن را اعلان جنگ با خدا ورسولش شمرده است.قرآن میفرماید: » فان لم تفعلوا فاذنوا بحربٍ من االله ورسوله - «.…بقره: - 279اگر چنین نکردید - ربا را فرو نگذاشتید - ، پسبدانید که به جنگ با خدا و پیغمبرش برخاستهاید.ربا خواري باعث تراکم مالی ثروت واموال در دست عدهاي خاص میشود و رباخوار روزبه روز مال خود را بیشتر میکند و بدهکار روز به روز بدهکارتر شده و در این ورطه فرومیرود؛ در نتیجه، تعادل ثروت در جامعه به هم میخورد و آن نظامی که باید براساس فطرت الهی در جامعه حاکم باشد، دچار اختلاس میگردد. در واقع ربا نوعی غصب در اموال تلقی میگردد؛ زیرا شخصی که ربا میگیرد با رضایت، بهرهي حاصل از آن را نمی پردازد بلکه از روي نیاز واحتیاج به این کار روي میآورد.
-4 ابزارهاي دین در تحقق جهاد اقتصادي
-1-4در قرآن
هر نظام وسیستمی براي رسیدن به اهداف اقتصادي مورد نظرش از ابزار ها وتمهیداتی سود می برد که بر اساس آن ها سعی در زدودن فقر از جامعهي تحت رهبري خویش مینماید.دین مبین اسلام براي داشتن جامعهاي نیرومند براساس اقتصادي سالم راهکارهاي زیادي را براي مسؤلان حکومت و مردم پیش رو قرار داده است که از ایجاد اختلاف فاحش طبقاتی، رواج ظلم وبیدادگري ،شیوع فساد، فحشاء و ایجاد سلطهي استعمار بکاهد واین مفاسد را تا جایی کاهش دهد که در جامعهي اسلامی کسی فقیر نباشد و مردم به دلیل فقر وگرسنگی تن به هر خفتی ندهند وثروت در دست عده اي خاص جمع نگردد.
-1-1-4کار و شغل
کار وشغل از ضروري ترین اموردر زندگی انسان است ودر دین اسلام به آن سفارش بسیار شده است واز اهمیت بالایی برخوردارمیباشد. زیرا از ابزارهاي اساسی براي رفع نیازهاي اولیه انسانها، کار است و نیازهاي اجتماعی افراد همچون روابط خانوادگی،ازدواج،تفریحات و… را میسر ومطلوب میسازد.» وان لیس للانسان الا ما سعی« - نجم- - 39از مهمترین وظایف حکومت اسلامی ایجاد کار وشغل مناسب براي مردم به ویژه جوانان است تا آنان را از افتادن در ورطه-هاي هولناك مفاسد باز دارد. زیرا هیچ یک از امور جامعه بیارتباط با مسائل پولی واقتصادي نیست هر چند پول به تنهایی نمیتواند تمام مسائل را حل کند. بنابراین نباید پول راگرهگشاي همه کارها بدانیم اما پول جزو اصول و شالودهي زندگی هرآدم به شمار میآید.
-2-1-4 قرض و وام و انفاق
قرض، دادن مال یا کالابه کسی است تا بعد از گذشت زمان مشخص،آن را به صاحب مال برگرداند اصل قرض صرفاً به معناي شایع امروزي نیست وعمومیت بیشتري دارد وتمام انفاق هاي مستحبی به نفع ضعفا ودرماندگان و...را در برمیگیرد.»ان تُقرضُوا االلهُ قرضاً حسناً یضاعفه لکم َیغفور لَکُم وااللهَ شکور حلیم - « تغابن - 17:دراینجا منظور از قرض دادن - اقراض - انفاق درراه خداست واگر آن عمل را به قرض دادن به خدا و آن مال انفاق شده را - قرض حسن - خوانده به این منظور بوده است که مسلمانان را به انفاق ترغیب کرده باشند. - موسوي همدانی، ج - 519 : 19در قرض دادن مال به دیگري علاوه براینکه پاداش خدواند متعال را به دست میآوریم ونیاز برادر ایمانی خویش را برآورده میکنیم ؛ مال خود را نیز براي روزهاي سخت که بدان احتیاج داریم نزد وي حفاظت ونگهداري میکنیم.در جامعهي اسلامی
