بخشی از مقاله
چکیده
امروزه به مدد تکنولوژی ,سرعت ارتباطات افزایش یافته است به گونه ای که مرزها ی جغرافیایی در محدود کردن افکار واندیشه ها و منحصر کردن سرنوشت ها کارایی و قدرت خود را از دست داده اند .تکنولوژی ارتباطات داخلی مرز ها را به ارتباط گسترده ای کشانده است به گونه ای که همه انسان ها از هر نقطه جهان بر سرنوشت یکدیگر موثر باشند.بروز وجریانات جدید همچون مدرنیسم و پست مدرنیسم پدیده ای را در جهان به وجود آورد با عنوان پدیده ی جهانی شدن که سیاست و اقتصاد و اجتماع و فرهنگ هر کشوری را دچار تحول و دگرگونی کرده است و به تبع آن ادبیات ملت ها نیز دستخوش تغییرشده اند . در عصر جهانی شدن داد وستد در عرصه های مختلف شتاب روز افزون گرفته است که ادبیات هم در داد و ستد های فرهنگی و تحول فکری بی نصیب نبوده است واین امر کاملامشهود است.این مقاله پژوهشی است که درباره ی جهانی شدن در ادبیات ایران و به طور موردی در اشعار سپهری به ذکر برخی شواهد شعری از هشت کتاب سهراب پرداخته است .
کلید واژه : مدرنیسم ، پست مدرنیسم ، جهانی شدن ،سهراب سپهری
مقدمه و بیان مسأله :
با توجه به شتاب تحولات اجتماعی ، اقتصادی ، سیاسی و به تبع آن تحولات فرهنگی ، ارزش ها ، اعتقادات و آداب بومی وفرهنگ روزمره مردم در دهه های اخیر ، ضرورت بررسی این تحولات در فرهنگ و ادب فارسی بیش از پیش احساس می شود زیرا در هر دوره و در میان هر ملتی هم گام با تغییر شرایط اجتماعی و سیاسی ، جامعه با تغییراتی همراه بوده و دچار تحول شده است . به عنوان مثال در پی انقلاب مشروطه در ایران و تغییر فضای حاکم برجامعه در ادبیات هم دگرگونی هایی از نظر ساختار و درون مایه و حتی از لحاظ ظاهری ایجاد شد در طی این دوران تأثیر پذیری انسان با توجه به ارتباطات و نزدیک تر شدن جوامع ، فرهنگ ها و تمدن ها از طریق باز شدن روابط سیاسی و اقتصادی کم کم باعث تغییراتی در نظام فرهنگی و اجتماعی جوامع، منجر به وجود آمدن پدیده ای با عنوان جهانی شدن گردید که متأثر از دو جریان مدرنیسم و پست مدرنیسم ،که نشأت گرفته از فرهنگ و تمدن غرب است.
جهانی شدن فرصت هایی از قبیل افزایش ارتباطات و کاهش فاصله های زمانی و مکانی ارتقای خود آگاهی جمعی نسبت به سرنوشت مشترک بشری - حفظ محیط زیست با احتساب تمامی گیتی به عنوان وطن خود، جریان آزاد عقاید و اطلاعات ، گسترش حیطه انتخاب بشر از سطح ملی به جهانی ، تسریع تحرک اجتماعی، امکان تعاملی دیدگاه ها و درک متقابل فرهنگ ها ، انتقال مفاهیم و ارزش های مشترک ذهنی بشر ، احساس تعلق انسان ها به اجتماعی کلی تر و گسترش تقویت همکاری و همفکری ملت ها با توجه به کم رنگ شدن مرزها و فرسایش حاکمیتها را قرار داده است از این روست که در عین ایجاد گسل ،یکپارچگی را به ارمغان می آورد - دهشیری، رضا. - 6 : 1380
جهانی شدن از سده ی پانزدهم سرعت بیشتری گرفته است و در دهه هفتاد قرن نوزدهم وارد جهش در غرب شده است اما این روند جهانی شدن به طور محسوس از دوران مشروطه آغاز شد و در زمان پهلوی سرعت یافت و امروزه هم این پدیده از سرعت بیشتری برخوردار گردید اما هدف از این مقاله بررسی جریان جهانی شدن و دو مکتب مدرنیسم و پست مدرنیسم در ایران و تأثیر آن بر شعر معاصر که به صورت موردی بر روی هشت کتاب سهراب سپهری می باشد .
پیشینه تحقیق
شعر سهراب سپهری از ایام نخستین دفتر شعرش تا کنون مورد برخی نقدها و بررسی ها و نظرها بوده است برخی در شعر او به مسائل اجتماعی نظر داشته اند و برخی به موضوعات دیگری از جمله عرفان در اشعار او پرداخته اند .گروهی مانند اخوان و شاملو وی را متعهد در مسائل اجتماعی ندیده اند و شعر او را نازکانه و زنانه پنداشته اند و او را شاعر تصویرهای مجرد و خالی از مفهوم می خوانند و متهم می کنند که در دنیای آشفته حاضر پشت به دردهای مردم کرده با بی اعتنایی به ستمهای اجتماعی به عزلتی نیمه عرفانی پناه برده و از واقعیات بکلی دور افتاده است - طلا در مس، ج 1. ص 291 و معرفی و شناخت سهراب سپهری ، ص 159 و 97 و باغ تنهایی ، ص - 73 و گروهی او را متعهد به مسائل اجتماعی و درد و غم های همه مردم می دانند .
تحقیق در خصوص سهراب بیشمار است که شمردن آن در این جستار لازم به ذکر نیست .اما در این مقاله نگارنده به توضیح در مورد پدیده ی جهانی شدن در هشت کتاب وی پرداخته است . با این فرضیه که سهراب سپهری تحت تأثیر جهانی شدن قرار گرفته است و با بیان این سؤال که آیا پدیده ی جهانی شدن بر اشعار سهراب - هشت کتاب - نفوذ یافته است و قلم سهراب را درگیر مسائل مربوط به جهان کرده است یا خیر ؟
مفهوم جهانی شدن
مفهوم جهانی شدن هم به درهم فشردن جهان و هم تراکم آگاهی نسبت به جهانی به عنوان یک کل دلالت دارد فرایند و کنش هایی که اکنون مفهوم جهانی شدن را با آن به کار می بریم قرن هاست که جریان دارد اما تمرکز بر بحث جهانی شدن موضوع نسبتا جدیدی است. - رابرستون ، - 35: 1385 در کلی ترین سطح می توانیم گسترده ترین تعریف ارائه شده در باره ی جهانی شدن را بازگو کنیم که عبارت است از : »ارتباط و پیوند روز افزون میان همه ی بخش های جامعه - « جونز . - 14 : 1390 جهانی شدن به معنای متصل ساختن دور دست و واحد کردن کره زمین می باشد .نظریه پردازان در خصوص فرایند جهانی شدن نظرات متفاوتی مطرح کرده اند اما همه بر این باورند که جهان تبدیل به یک مکان واحد شود وبه یگانه ساختن جهان باید پرداخت.
تامیلسون جهانی شدن را فرایندی اجتماعی می داند که در آن ،قید و بند های جغرافیایی ،فرهنگی،مذهبی و...که بر روابط انسان سایه افکند از بین می رود - تامیلسون. - 1381:28 نظریه جهانی شدن رابرتسون یکی از تازه ترین نظریاتی است که در تحلیل مسایل کلان اقتصادی ،اجتماعی،فرهنگی و سیاسی جهان در آخرین دهه های بیستم بر سر زبان ها افتاده است .پدیده جهانی شدن در عصر حاضر به عنوان یک فرایند اقتصادی ؛سیاسی،اجتماعی و فرهنگی و...نگرش ها و ایده ها ونظرات متفاوتی را در بر دارد و تفکرات متفاوتی را در بر می گیرد .بستر تحقق جهان شمولی در یک مقطع بسیار طولانی صورت پذیرفت که در این زمینه نقل وانتقال مسافران بی ثاثیر نبوده است .این حرکات در طول زمان ،زمینه ساز تبادل فرهنگ های مختلف شد که بستر جهانی شدن را به مرور فراهم ساخت و تا به امروز ادامه یافت.
لازم به ذکر است :قدرت های بزرگ اروپایی از قرن شانزدهم میلادی با تکیه بر تمدن و فرهنگ یونانی و ارزش های دوران نوزایی یا رنسانس که با جهت گیری جهانی ونه منطقه ای و نژادی وقومی Bتعریف شده بود به یک پارچه سازی محیطپیرامون خود پرداختند که در این میان ابزار جنگ نقش بسیار مهمی ایفا می کرد؛بنابر این قدرت های بزرگ سیاسی در طول تاریخ بشر،هرگاه به تمدنی جهانی نیز متکی می شدند ؛خیزشهای جهان شمول از خود نشان داده اند - طاهایی.. - 21:1380 پدیده جهانی شدن در عصر حاضر به عنوان »یک فرایند اقتصادی ،سیاسی-اجتماعی و فرهنگی در جهان معاصر« نگرش ها و نقاط تمرکز متفاوت ،مسائل و مفاهیم مختلف را در بر می گیرد. - رابرتسون. - 10:1382
مؤلفه های جهانی شدن در ابعاد متفاوت خود در جوامع تأثیر گذاشته است وبا پیشرفت روزافزون ومسائل ارتباطی ملت ها و جوامع بیش از پیش در هم ادغام شدند.به دنبال یکسان سازی جهان ،جهانبگلو درکتاب خود اذعان دارد : جستجوی روح جهانی برای بشریت ، شرایط آفرینش زیبایی شناسی نوینی را ممکن می سازد ،یعنی آفریدن احساس زیبایی ایی که هر گونه احساس زشتی وکینه را از دل روح قومی ما دور کند. - جهانبگلو. - 13:1382 در کنار مفهوم جهانی شدن با دو مفهوم جهان گستری و جهان میهنی روبرو می شویم که در معناتقریباً یکی می باشند .»
باور به تعلق داشتن به همه جهان و نداشتن وابستگی های ملی و قومی و به طور کلی باور به اینکه جهان، میهنی ، مشترک همه ی مردمان است و مخالفت با میهن پرستی جهان میهنان ، خواستار برداشته شدن مانع های ملی و سیاسی و فرهنگی و ایجاد یک حکومت جهانی اند که بر همه ی ملت ها و قومها گذشته از اختلاف های نژادی و فرهنگیشان ، یکسان حکومت کرد و میان نظام های گوناگون اجتماعی همسازی پدید آورد . - آشوری. - 120 : 1391 شاهرخ حقیقی در تعریف جهانگستری می نویسد : » جهان گستری یعنی از میان بردن تفاوت ها و جلوه های گوناگونفرهنگ ها ویک کاسه کردن و در نتیجه از میان بردن رنگارنگی وتنوع هستی و زندگی - حقیقی. . - 29 : 1383 از دیدگاه گیدنز»مدرنیته وجهانی شدن پدیده هایی تفکیک ناپذیرند و نمی توان یکی را بدون دیگری توضیح داد یا به درستی درک کرد - جونز.. - 60:1390
مدرنیسم و پست مدرنیسم
پدیده ی جهانی شدن فرآیندی است که در پی دو جریان مدرنیسم به وجود آمده است .هاروی این پدیده را فشردگی زمان و مکان معرفی و تصریح می کند که سرمایه داری در طول حیات خود با دو بحران روبه رو بوده است ؛ یکی در قرن نوزدهم - مدرنیسم - و دیگری در قرن بیستم - پست مدرنیسم - به همین جهت او این پدیده را در ارتباط با مدرنیسم و پست مدرنیسم مطرح می سازد - هاروی، - 241 : 1989 البته نظرات ،در خصوص آغاز شدن مدرنیسم متفاوت است ؛از جمله حقیقی در کتاب خود می نویسد:مدرنیسم ویژگی یکدوران تاریخی است که کم وبیش از قرن شانزدهم میلادی در اروپا آغاز وتا عصر ما ادامه یافت - حقیقی. - 20:1383 مدرنیسم یک جریان در هنر و ادبیات اروپا بوده است که درفاصله ی سال های 1890 تا 1940 شکوفا شد و رونق یافت .
به زعم بسیاری از متفکران اجتماعی مدرنیسم دوران تاریخی است که پس از رنسانس فرهنگی در اروپا ، پس از قرون میانی آغاز شد. بعضی نیز نقطه آغازین دوران مدرن را انقلاب صنعتی می دانند و بعضی دیگر پیدایش نظام تولید سرمایه داری و بازار آزاد را شروع دوران مدرن تلقی می کنند - حقیقی. . - 1383:19پست مدرنیسم خبر از مدرنیته ای جدید می دهد . مدرنیته ای که هم خاطره و درک درستی از اغواها و انحراف هایی دارد که روح مدرن را تسخیر کرده اند یعنی توتالیتاریسم و ناسیونالیسم و علم باوری و ابزار باوری و هم در عین درکی تازه ازجهانگستری دموکراتیک و کثرت باوری دارد که بخشی از سنّت مدرن است - حقیقی . - 76 : 1383.
با گذشت زمان ، مکتب پست مدرنیسم رواج می یابد که ادامه مکتب مدرنیسم بوده است و »بی شک مکتب مدرنیسم و پست مدرنیسم و پدیده جهانی طی قرن گذشته منشأ تحولات اجتماعی ، فرهنگی ، اقتصادی ، سیاسی ، کالبدی و فناوری عظیمی در اقصی نقاط جهان بوده است ؛ دستاوردهای بزرگ برای بشریت به ارمغان آورده اند. « - زیاری و یوسفی. . - 2: 1382این دنیای مدرن و ادغام شدن مردم و تبدیل شدن دنیا به یک دهکده ی جهانی، هستی ،فرهنگ سنتی و دینی جوامع را تحت تأثیر قرار داد . در دنیای مدرن دین جایگاه خود را تغییر داد و علم وخردباوری در جایگاه تصمیمات قرار گرفت ودین در محدوده کلیسا خلاصه شد.
