بخشی از مقاله
چکیده
در عصری زندگی می کنیم که اصالت اغلب مکاتب فکری ارزشمند، با آلوده شدن به غرض ها و شائبهها، از مسیر تعالی خود خارج شده است و متاسفانه دیگر این مکاتب فکری قادر نیستند تا علاقمندان و رهروان خود را به سر مقصود که همانا رسیدن به مقام بندگی حضرت دوست می باشد برسانند. در این میان عرفان و تصوف اسلامی نیز از این آسیب ها بی نصیب نمانده و شاهد ظهور مکاتبی هستیم که تحت لوای عرفانهای نوظهور، در مقام انکار و کتمان اصول بنیادی عرفان اسلامی، همچون، اقتدا به سیره نبوی و جایگاه رفیع و والای پیامبر اکرم در مقام الگویی کامل، برای تمامی سالکان و رهروان عرفان اسلامی برامده اند.در این میان واجب است تا تمامی متخصصان و دانش پژوهان عرفان اسلامی با رجوع به منابع اصیل اسلامی و عرفانی، سعی در شناساندن مقام شامخ حضرت خاتم الانبیا، فخر آدمیان، حضرت محمد مصطفی - ص - نموده و با آشنا ساختن دانشجویان و جامعه اسلامی با صفات بارز آن حضرت موجب گردند تا بر همگان مسلم گردد که عرفان اسلامی بر پایههای شریعت و سیره و کلام پیامبر اسلام - ص - بنا شده است.
این پژوهش، بر آن بوده تا با نمونه برداری از منابع ادبیات عرفانی، بهرهگیری عرفا را از گفتار و اعمال پیامبر در اندیشه و مراتب و مقامات سلوک به طور کامل شفاف نموده و نقش و جایگاه آن حضرت را به مخاطب معرفی نماید و با شیوهای توصیفی- تحلیلی، دادهها را جمع بندی نموده و با توضیح بعضی از اصطلاحات تصوف از قبیل مجاهده، فقر، اخلاص و تمکین به عنوان نمونه، نشان داده است که متصوفه، پیامبر را اولین رهبر و آغازگر و دارنده این مقامات می دانند و ایشان الگوی کامل انها برای حرکت به سوی کمال انسانی میباشد.و بنا بر مستندات غیر قابل تردید، از دید همه کتابهای معتبر عرفان و تصوف ایران، پیامبر اسلام بهترین و برترین آدمیان است و مقام روحانی او از دیگر پیامبران برتر است و متابعت از او و پیروی از سنتهای او بر همه سالکان این طریقت واجب است.
کلیدواژهها: پیامبر اسلام - ص - ، ادبیات عرفانی، مجاهده، تمکین، اخلاص، فقر.
سخن نخست:
مسئله اصلی این پژوهش تأثیر سیره و گفتار رسول اکرم - ص - به عنوان برترین الگوی ممکن در سلوک و مقامات صوفیه است. در این برهه زمانی که عرفان ها نوظهور در جامعه ما جولان می دهند ضرورت ایجاب میکند تا با بررسی ریشه های اعتقادی صوفیه، شناخت بیشتری نسبت به عرفان و تصوف ایرانی- اسلامی پیدا شود.هدف این مقاله نیز رسیدن به این امر است که صوفیه علاوه بر آن که با عشقی غیر قابل وصف از پیامبر خود سخن میگویند با جدیت، ریشه تمام مقامات سلوک را برگرفته از اصول دین اسلام و سیره نبوی میدانند. بهترین و قدیمی ترین منبعی که به این موضوع پرداخته فصلی در کتاب اللمع ابونصر سراج است با عنوان »اسوه بودن رسول خدا - ص - و چگونگی اقتدا به او« - سراج، .164- 139 :1388 در پژوهشهای جدید نیز چند مقاله تخصصی در این زمینه وجود دارد از جمله؛ مقاله ای با محوریت توجه سنایی به همه جنبههای سیره و گفتار پیامبر - اکبری، - 1386 و مقالهای دیگر که به صورت کلی سیره پیامبر را معیار عرفان اسلامی در متون ادبی میداند و درباره پیدایش عرفان و تصوف سخن گفته، مقاله مذکور منشأ عرفان و تصوف را منحصراً قرآن و سیرت رسول اکرم - ص - میداند. - غلامحسین زاده، - 1386
عرفان اسلامی به عنوان یک اندیشه و مکتب فکری، دارای اصول و تفکراتی است که شناختن آنها به شناخت این مکتب می-انجامد. هر جریان فکری، الگوهایی دارد که بر اساس آن روش و خط مشی خود را تعریف می کند یکی از مهم ترین الگوهای عرفان اسلامی، پیامبر اسلام، سخنان آن حضرت و اعمال و رفتار ایشان است. صوفیه در همه اصول خود به ویژه مهم ترین مقامات و منازل راه سلوک، رفتار و گفتار پیامبر اسلام را سرمشق و آغاز گر هر یک از مقامات میدانند.در نوشته های عرفان اسلامی حضرت محمد - ص - بر دیگر پیامبران برتری دارد و خوش خلقی و کرامت و سایر حسنات او پیوسته یادآوری میشود و ذکر او سبب التذاذ نویسندگان است. این مسأله را در مقدمه اکثر مثنویهای فارسی نیز میتوان دید. معراج رسول اکرم یکی از جلوههای زیبای نظم و نثر فارسی استو. احادیث او زینت بخشِ بهترین و ارزشمندترین آثار ادبی است.
در اغلب مکاتب صوفیه وقتی سخن از مقامات و منازل سلوک میکنند، به کلام و سیرهی نبوی امتثال میجویند؛ توکل را از او آموختهاند - فروزانفر، - 50 :1380 و در مقام صبر از حدیث او احتجاج میکنند - همان: - 97خود و پیران خود را به واسطه، مریدِ ائمه شیعه و در نهایت حضرت علی - ع - میدانند که آن حضرت نیز مرید پیامبر اکرم - ص - است. - لاهیجی، - 585 :1371 از این رو نخستین مرشد راه حقیقت حضرت محمد - ص - است. برخی از آنان معتقدند حضرت علی - ع - مبدأ سرّ ولایت است و سلسله جمیع کاملان اولیاء االله به او میرسد و از او به حضرت رسالت. - همان: - 280 این جستجو کوشیده است با بررسی نمونه هایی از مقامات و حالات صوفیه و نگرش آنان به جایگاه پیامبر اسلام - ص - محوریت نقش پیامبر در تفکر و روش صوفیه را اثبات کند. شایان ذکر است که صوفیه از این رهگذر به اثبات حقانیت مکتب فکری خود نیز میپردازند.
جایگاه حضرت محمد - ص - به عنوان بالاترین مقام در مکتب صوفیه:
صوفیه حال و مقام روحانی پیامبر را از همه آدمیان جهان بالاتر و برتر می دانند و حتی معتقدند روح مصطفی بود که در گل آدم دمیده شد. هیچ کس به مقام محمد - ص - نرسید، هر که ادعا کند که کسی از مقام او گذشته یا خواهد گذشت، کافر است. نهایت درجهی اولیا بدایت درجهی انبیاست. - عطار، - 779 : 1381همه درخت های بهشت را به نام او کاشتهاند، و بر همه برگ ها نام اوست، همه چیز به نام او آغاز شده و پیامبری به او ختم شده است، از این رو خاتم النبیین است. - همان: - 347 قشیری میگوید: »پیغامبر - ص - دائم اندر بالا بود چون از حالی به حالی شدی برتر از آن، پس از آن بی نیاز شدی. به اضافت بازآنچه رسیده بود.
دائم حال او اندر زیادت بود و مقدورات خدای را از الطاف، نهایت نیست. - «قشیری، - 94 :1381 پیامبر اسلام به مرتبه نزدیکی به خدا و مقام قاب قوسین و مکالمه حقیقی با حق رسید تا جایی که فرمود:»من رآنی فقد رأیالحقّ« و »لی معاللّه وقت لا یسعنی فیه ملک مقرب و لانبیّ مرسل« - صدرالمتألهین، 244 :1366،ج - 2 که این احادیث مضمون شاعرانه ای در بسیاری از آثار صوفیه شده:چون ابیت عند ربی فاش شد یطعم و یسقی کنایت ز آش شد. - مولوی،140 :1389، ج1،ش - 3740 آنان وجود پاک پیامبر اسلام را خلاصه و نقاوه همه پیامبران میدانند و به استناد حدیثی از او پیدایش او را از قبل از عالم وآدم:
نام احمد نام جمله انبیاست چون که صد آمد نود هم پیش ماست
که اشاره به حدیثکنت» نبیّاً و آدم بین الماء و الطین« و کنت» اول النبیین فی الخلقِ و آخرهم فی البعث« دارد. - فروزانفر، - 54 :1380 در مثنوی مولانا هم چون دیگر آثار عرفانی وصف پیامبر و بینظیریش را میبینیم ؛ جبرئیل خود را حریف محمد - ص - نمیداند. - مولوی،611 :1389، د 4، - 3802 حضرت از مقام جبرئیل در میگذرد - همان، د4، - 3801 جمال او در دو عالم بینظیر است - همان:810، د6، - 676 او اولوالالباب است. - همان: 14، د1، - 322 با صد سال جهاد نیز نمیتوان به مقام معنوی او آن هم در دوره طفولیتش دست یافت. - همان: 507، د4، - 993او مهتر دیگر پیامبران است و نامش در انجیل آمده - همان: 29، د1، - 727 و... که نشانگر عظمت پیامبر در متون عرفانی است.
خرقانی میگوید که نهایت همه چیز را میداند جز سه غایتِچیز: کیدِ نفس، غایتِ درجاتِ مصطفی و غایت معرفت. - خرقانی، - 60 :1389 پیامبر اسلام حقیقت جبرییل را در سدره المنتهی میبیند که ششصد بال داشت و صبح وشام وارد شطّ حیات میشد و باتکان دادن بالهای خود از آن خارج میشد و از قطرات آب پراکنده شده، خدا فرشتگانی فزون از شمار خلق میکرد. او در معراج، آدم را در آسمان اول دید و یحیی و عیسی را در آسمان دوم و یوسف را در آسمان سوم و ادریس را در آسمان چهارم، هارون را در آسمان پنجم، موسی را در آسمان ششم و ابراهیم را در آسمان هفتم. - کربن، - 251 : 1383 بدیهی است شط حیات همان اتصالات عالم غیب به عالم ظاهر است چون جبرییل همان عقل دهم و واسطهی فیض به موالید و عناصر است.
آسمان نیز در واقع نیروی روحانی و مقام و منزلت معنوی سالکان است و از آن جا که پیامبر از همه برتر است با اشراف جایگاهی که دارد، مقام دیگر پیامبران و حتی فرشتگان مقرب را در مییابد.صوفیه معتقدند پیامبر نور است و مصداق آیهقدی جاءکم» من االله نورٌ و کتابٌ مبینٌ« و مردم به او مینگرند اما اصل او را نمیاهمبینندظُرُونَ»تر إلَیک وَ هُم لا یُبصِرون.« او سایه حقّ است و دنیا سایه آفتابِ وجود او. - عین القضات،:1371 - 248 پیامبر علمی دارد که جبرییل و میکاییل از آن آگاه نیستند. - شفیعی کدکنی، - 190 :1384 سمعانی میگوید: »مهتر ما از همه مهتران بزرگوارتر است و ما از همه امم فاضلتر.« - سمعانی، - 57 :1382 حضرت محمد در عرفان معشوقی است که علاوه بر آن که متصوفه او را میستایند، تنها انسانی است که خداوند به جان او سوگند میخورد:
خداوند به زندگی هیچ یک از آدمیان سوگند یاد نکرده است، مگر به حیات محمد - ص - - میبدی،32 :1371،ج - 5 خطاب »لعمرک « به او رسیده، خداوند به قوت دل او سوگند یاد کرده که »ق« والقرآن المجید اشاره به آن است. به صفا و مودت او قسم یاد کرد و گفت: »ص« و القرآن ذی الذکر، به قدمگاه او سوگند خورد که »لا اقسم بهذا البلد« به روی و موی او قسم یاد کرد که »والضحی والیل اذا سجی« - همان: 282،ج - 9 مجاهده در سیره پیامبر اسلام - ص - :
مجاهده به معنای کوشش و سعی بسیار است و در طریقت از مهم ترین ارکان عرفان است , سالک باید سختی های راه و هر آنچه از مصایب بر او میرسد را به جان بخرد تا در طریق استوار گردد، مجاهدت در عرفان با ریاضت هم راستا است، ریاضت، کوششی با رنج و تعب است و انجام کارهای توان فرسا برای تهذیب نفس؛ در عرفان با معنای پرهیزکاری، احتراز، اجتناب و رنج بدن آمده است همچنین گوشه نشینی توام با عبادت و کفّ نفس - دهخدا، مدخل ر - پیامبر اسلام چون پادشاهان زندگی نمی-کرد همهی امور سخت و آسان زندگی را به تنهایی انجام میدادند پیامبر با دست خود به شترش علف میداد، نعلین خود را تعمیر میکرد، جامهاش را میدوخت، با خادمش نان میخورد، اگر خادم از آسیاب کردن خسته میشد او را یاری میداد، از بازار خرید میکرد و درویشان و توانگران را دستگیری میکرد - قشیری، - 146 :1381
صوفیه معتقدند رسول اکرم در حال قرب حق و رسیدن به سرمنزل مقصود، مجاهدت بسیاری کرد و ریاضت های زیادی به جان خرید و با تحمل گرسنگیهای طولانی و شب بیداریهای زیاد و عبادت های بیش از حد؛ از جانب خداوند وحی آمد که قرآن را برای آن بر تو نفرستادیم که خود را هلاک کنی! - هجویری، - 268 :1376 و گاهی میگویند که پس از خطاب»لعمرک« پیامبر چنین مجاهده ورزیدند. - همان - دیگر تفسیر های قرآن نیز مؤید این مطلب است:
در تفسیر قمی به سندی از ابی بصیر از امام باقر و امام صادق علیهماالسّلام روایت نموده فرمودند رسول اکرم صلیاللّه علیه و آله هنگام قیام به نماز بر انگشتان پای خود میایستاد تا این که پاهای او ورم نمود و آیه - طه - که به لغت طی یا محمد است نازل شدأَنْزَلْنا - ماعَلَیْکَالْقُرْآنلِتَشْقیتَذْکِرَهًإِلﱠالِمَنْیَخْشی - در تفسیر مجمع در آیهأَنْزَلْنا - مالَیْکَعَالْقُرْآنلِتَشْقیتَذْکِرَهًإِلﱠالِمَنْیَخْشی - فرمود روایت شده که رسول اکرم صلیاللّه علیه وآله در حال نماز یکی از دو پای خود را بر میداشت که سبب سختی و تعب زیاده شود و آیه نازل شد و نیز از امام صادق علیه السّلام روایت شده است. - حسینی همدانی، 1404ق: 440ج - 10 همچنین - امین، 156 :1361ج - 8 در کشف الاسرار نیز این مجاهده تایید شده اما در آنجا آمده این اعمال پیش از فرستادن فرایض بود - میبدی، 97 :1371، ج - 6
پیامبر اسلام رنج بدنی بسیاری بر خود تحمیل مینمود برای ساخت مسجد، خشت میکشید و رنج میدید، و در پاسخ ابوهریره که میخواست به جای او کار کند، فرمود: »یا با هریره! تو خشت دیگر بردار که سرای عیش، آخرت است و این دنیا سرای رنج و مشقت. - هجویری، - 268 : 1376 داشتن روزههای بلند مدت هم از دیگر مجاهدات حضرت بود، آوردهاند: روزی حضرت فاطمه - س - قرصی نان پخت و کمی از آن برای پدر برد، پیامبر - ص - فرمود:»این اول طعامی است که اندر دهن پدرت میرسد از سه روز باز. - «همان: - 211 در عرفان، تاکید بسیاری بر مجاهده میشود، بدن را چون آبگینهای وصف میکنند که باید به آتش ریاضت پاک و صافی شود.که این اولین گام است. پس از آن به مجاهده آینه دل را صیقل دهند تا صافی و نورانی گردد و از اثر آن، نور االله پدید آید و این
