بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مباحث مهم درمیان اهل تصوف و رهروان سیر و سلوک صوفیانه »مقامات« است. سالک راه طریقت در رسیدن به کمالات انسانی در سیر الی االله ناگزیر از کسب، اقامت و گذر از این مقامات است. عرفا اعتقاد دارند برای رسیدن به قله رفیع معرفت باید منازل و مسالکی را طی نمایند و سلوک طریق عرفان با مقیم شدن در مقامات آغاز می گرددادبیّات. اخلاقی و تعلیمی، یکی از مهم ترین انواع ادبی است که تثبیت و تقویت صفات مطلوب را از یک سو و نکوهش و تلاش برای حذف صفات ناپسند را در مخاطب عام از سوی دیگر دنبال میکند.
در این مقاله، مضامین عرفانی و اخلاقی را در چارچوب تحلیل و دستهبندی شواهدی از مصیبت نامه عطار و نگاه متفاوت او را به مقامات با استفاده از داده های مطالعاتی و برداشت های استدلالی به روش توصیفی – تحلیلی واضح تر بیان نماییم. یافته های پژوهش نشان می دهد ، تعداد و کیفیت مقامات آنگونه که درمنطق الطیر به طور روشن و آشکار ذکر شده است، در مصیبت نامه، مشخص و متمایز نیست و با نظم و ترتیب بیان نشده است وی بیشتر در قالب حکایات و تمثیل، آموزه هایی اخلاقی و تعلیمی در مقامات عرفانی دارد و به طور غیر مستقیم، توضیحاتی درباره هر مقامات ارائه می کند که با اندیشه و تعمق در ابیات آن می توان به آنها پی برد.
مقدمه
از مباحث مهم و مشروح تصوف، مقامات است که صوفی و عارف در طریق وصول به حق و کمال حقیقی باید مقامات را طی کند و حالات را که در درون او وارد می شود، دریابد. از روزگاری که انسان خود را شناخت و آفرینش خویش از حقیقت روح را دریافت و با فطرت خداجوی خود به وجود خداوند پی برد، قدم در راه شناخت و با سعی ، تلاش جدّ، ، جهد و ریاضت بسیار اقدامبه کسب مقامات عرفانی نمود. این تلاش سالکِ طریق الهی که او را به مقامات عرفانی نایل می کند، تصوف و سالک را صوفی نام نهاده اند.
صوفیان با مجاهده و تلاش همراه با صدق و زهد و تقوی و توکل و عمل به شریعت و طریقت، سعی در رسیدن به حقیقت داشتند و این سیر در طریقت تنها با عبور از ایستگاه هایی ممکن بود که آنها را »مقامات طریقت« نامیدند. تعداد مقامات به گونه های مختلفی بیان شده است و گویند »میان بنده و مولایش هزار مقام وجود دارد. از این رو ذوالنون مصری، ابویزید بسطامی ، جنید و ابوبکر کتانی چنین گفته اند:»ذوالنون گفت: میان خدا و بنده هزار علم است. جنید گفت: هزار قصر است و ابوبکر کتانی گفت: هزار مقام است. جنید گفت: در راه خداوند هزار مانع و پرده وجود دارد. همچنین گفت: در این راه هزار قصر است که در هر قصری رهزنی از رهزنان، موکل بر مرید سالک است.
با تفاوت هایی که در آثار صوفیان به چشم می خورد، می توان به یک مسیر مشترک رسید و آن اینکه مقامات طریق الهی از توبه آغاز شده و با ورع به زهد می رسدذ و با فقر و بی نیازی از ماسوای االله و صبر برای خدا و با توکل و اعتماد به او و در نهایت با رسیدن به مقام رضای الهی و با تسلیم به محضرش، وصال حق تعالی حاصل می شود.
یکی از مسایل مهم در تحلیل و فهم آثار عرفانی این است که نخست باید مشرب عرفانی صاحب اثر مورد برد بررسی عمیق و دقیق قرار گیرد. بدین جهت شناخت و معرفی محورها و مبانی فکری و عملی او نقش به سزایی در تبیین آثار عرفانی ایفا می کند. از مبانی و محورهای فراگیر در اکثر مشرب های عرفانی موضوع مقامات است که از جایگاه اساسی در مراحل سلوک برخوردار است.
عطار نیشابوری از عارفان سده ششم هجری است. او شاعری است که افکار تصوف و اصطلاحات عرفانی و گفتار مشایخ را در مثنوی هایش آورده و به زیبایی تمام به نظم کشیده است. عطار با این کار تحول عظیمی در ادبیات فارسی بر پا کرده و به شعر فارسی با افکار صوفیه رنگ و بویی تازه و معانی خاص بخشیده است. هرچند قبل از او در تصوف، رباعیات چندی از ابوسعید ابوالخیر وجود داشت، ولی آن مخصوص بود به جوش و جذبات عشق، نه بیان مسایل متعلّقه به تصوف و اسرار و مراحل عرفان. با آن که سنایی نخستین شاعری است که افکار و اصلاحات عرفانی را وارد شعر فارسی کرد، ولی عطار به گونه ای دیگر، از عظمت عرفان و تصوف حکایت کرده است. در این مقاله ضمن بیان دیدگاه های عارفان از گذشته های دور درباره مقامات طریقت، مثنوی مصیبت نامه عطار نیشابوری را که مشحون از معارف بلند و اصطلاحات و مقامات عرفانی است، مورد بررسی قرار گرفته و معرفی شده است.
پیشینه تحقیق
در زمینه مقامات در متون عرفانی بحث ها مفصلی صورت گرفته و عرفا به آن توجه فراوان داشته اند. با آن که مقامات عرفانی از بخش های برجسته و مهم ادبیات عرفانی است و عطار و شاعران دیگر در این فن، کمال قدرت هنری خویش را به نمایش گذاره اند ، اما با این حال این موضوع چندان مورد توجه پژوهشگران و محققان آثار ادبی قرار نگرفته است هر چند در شرح و تحلیل هایی که بر مصیبت نامه نوشته شده ، نکاتی در این باب آمده است و در برخی از کتاب ها و مقاله ها به طور گذرا ، مختصر و موردی به این موضوع اشاره کرده اند؛ اما در این موردِ ویژه به نظر می رسد ظاهرا تاکنون کاری مستقل انجام نشده است؛ با این حال کتب و مقالاتی که در بعضی از مباحث با موضوع این مقاله مشترکند، به اختصار عبارتند از :
کتاب های »جهان اندیشه عطار و سیری درجهان بینی عطار نیشابوری« پوران شجیعی، »شرح احوال و تحلیل آثار شیخ فریدالدین عطار نیشابوری« بدیع الزمان فروزانفر، »صدای بال سیمرغ؛ - زندگی و اندیشه عطار - «عبدالحسین زرین کوب، » دیدار با سیمرغ« تقی پورنامداریان و مقالات »بازتاب صبر در آثار عطار نیشابور« طاهره خوشحال دستجردی، »فنا و بقا از دیدگاه عطار« مریم محمودی ، »مقامات عرفانی« فاطمه طباطبایی، »توبه و جایگاه بلند آن در عرفان« سید علی حسینی،»جایگاه مفاهیم فقر و فنا در سبک عرفانی و روایی عطار نیشابوری« رحمان قربانی و دیگران، تحلیل مبانی قرآنی و عرفانی مقام رضا در شعر پارسی« کتایون مرادی.
