بخشی از مقاله
چکیده
یکی ازآثارمهمّی که بر کلام سعدی در گلستان و بوستان تأثیر بسزا داشته، مقامات حریری است. این کتاب را که مشحون از انواع ظرافت های کلام عرب است بحق میتوان نمونه عالی فصاحت در ادب عرب شمرد .سعدی که سالها در بغداد میزیسته با این کتاب انس تمام یافته و اشاراتی که بویژه در بوستان دارد دلالت تام بر این علاقه و انس میکند.از مطالعه آثار سعدی و مقامات حریری و مقایسه آنها این نتیجه حاصل می شود که سعدی در بیان مطالبی تحت تاثیر مستقیم مقامات حریری است.
این تاثیرات شامل دوجنبه لفظی و مضمونی و محتوایی است. نگارنده سعی دارد اثر پذیری کلام سعدی در بوستان و گلستان را از مقامات در این مقاله منعکس کند.
-1 مقدمه
برای شناخت سیمای واقعی سعدی ورمزتوفیق او دردلهای مخاطبان خویش میبایدآبشخورهای معرفتی وی رابشناسیم؛او که به قول خودش گوی بلاغت ربوده،از هرخرمنی توشه یی وازهرگوشه یی تمتّع یافته.در این میان،ذوق فطری ونبوغ او درنیل به پادشاهی ملک سخن البتّه سهم اصلی راداراست؛امّاطبعاًاین،یگانه عامل توفیق اومحسوب نیست .اگربه تنوّع وگونه گونی درکلامش توجّه کنیم،نیک درخواهیم یافت آن منابع معرفتی وی نیزمتنوّع بوده است.
شاعری که برای طبقات مختلف جامعه رهنمود داردوباهرکس به فراخور حال وادراکش سخن میگوید،پرواضح است که ازمنابع گوناگون سیراب شده؛بجزتجربیاتی که طیّ سفرهای فراوان اندوخته وداستانهایی که ازآن سفرهای کرده - حجاز،صنعا،شام ،لبنان وروم - ونکرده - بلخ ،کاشغروسومنات - نقل می کند،به نظر می رسد مهمترین منابع کلام او آثارمنظوم ومنثور عرب است.درباب تأثیر دیگران برسعدی اگرخودبه صراحت سخنی به میان نمیآورد،همانا مهارت وتبحّروی در ادب فارسی و عربی، خود گویای این تأثیر پذیری بود؛چنان که استادزرّین کوب
براین معنااشارت دارد:
والبتّه باتبحّری که او درادب تازی وپارسی دارد،عجب نیست که آثاری ازافکاردیگران درشعرونثروی انعکاس یافته باشد
این تأثیرپذیری امریست طبیعی که نه درمورد سعدی بلکه درباب هرشاعرونویسنده ی دیگری صادق است چنانکه استاد زرین کوب در این باب نگاشته اند:
سعدی مثل هرنویسنده دیگرازنفوذ تأثیر سنن ومواریث گذشته ی ادبی نمی توانسته است برکنار باشد ....واز آنچه گذشتگان برای اخلاف باقی نهاده اند،چشم بپوشدو از آن معانی هیچ به دل وجان خود راه ندهد پس ناچار آثار واقوال هر نویسنده ی دیگر، هم از مخزن تجارب وآراء معاصران و مسموعات ومشهودات خویش ریشه میگیرد وهم از منابع وآثار وافکار قدماوآنچه درمطاوی کتب ومتون صحف خوانده است،سیراب می گردد واین امرنیز به سعدی وگلستان اختصاص ندارد ودرباره همه نویسندگان صادق است
بر این اساس ادّعای آوردن مطلبی که از منابع دیگران اثر پذیرفته باشد،از هرگوینده بلیغ بدوراز واقعیت مینماید.آنچه نظامی درسبب نظم مخزن الاسرار در این باب ذکر میکند:
عاریت کس نپذیرفته ام // آنچه دلم گفت بگو گفته ام
شعبده تازه برانگیختم // هیکلی از قالب نو ریختم
پایه درویشی و شاهی دراو // مخزن اسرارالهی دراو
برشکر او ننشسته مگس // نه مگس او شکرآلای کس
اگر سخن او بدین وجه تعبیر گردد که می خواسته شیوه کلامی متفاوت با دیگران داشته باشد،به واقعیت نزدیک است؛امّااگر منظورش آوردن کلامی بکر باشد که ازکلام دیگران متأثر نبوده،سخن اورا باید نوعی مبالغه شاعرانه به حساب آورد.چنانکه با مطالعه آثارپیشینیان وبویژه بزرگانی که به مشرب فکری او نزدیک بوده اند،می توان تاحدّ
زیادی منابع معرفتی وی راشناخت وبا یقین از تأثیرپذیری کلام او از آن بزرگان سخن گفت.
علاوه براین باید گفت که موضوعثیرتأیک متن از متون پیشین خود امروزه به عنوان یک نظریّه بسیار مفصّل در مغرب زمین تحت عنوان " بیتامتنیت" مطرح است.نظریه بینامتنیت برآنست که هیچ متنی بدون پیشینه وبی تأثیر از متون گذشته بوجود نیامده وتدوین نشده است؛هیچ متنی نمی تواند اولین متن باشد؛به عبارت دیگرهرچه به عقب برگردیم وهرمتنی رااز گذشته بررسیم،مسلّما متونی دیگر بوده اند که عناصر سازنده وبوجود آورنده آن متن محسوب می شوند.نه تنها هیچ متنی بلکه هیچ جریان یا اندیشه یی بطور دفعی وبدون گذشته خلق وایجاد نمیشود؛بلکه همیشه ازپیش چیزهایی وجودداشته که درخلقآنها مؤثّربوده است.
انسان نمیتواند چیزی ازهیچ بسازد بلکه باید تصویری خیالی یا واقعی از متن وجودداشته باشد تا مادّه اوّلیّه ذهن اوشود وبتواند آن راهمانگونه یا دگرگون بسازد. Bمی توان گفت که دریک متن ،هم مکالمه یی مستمر میان آن متن ومتون بیرون از آن متن، جریان داردواین متون ممکن است ادبی یاغیرادبی باشند ؛همعصر همان متنB باشندیا به سده های پیشین تعلق داشته باشند.
نظریه بینامتنیت هرچند حاصل تلاشهای فکری دانشمندان بزرگی همچون باختین روسی ورولان بارت و....است،امّا مطرح شدن این نظریه یاد آور نام ژولیا کریستوا - - 1941منتقد ادبی ورمان نویس بلغاری فرانسوی است.این نظریه همانطور که گفته آمدتنها در باب تأثیر متون بر یکدیگر بحث نمی کند بلکه فراتر ازآن پیرامون موسیقی وفیلم هم این تأثیر و تأثّررا مورد مطالعه قرار میدهد
شاید بتوان گفتاین نظریه مهمترین یالااقل یکی از مهمترین نظریات ادبی قرن بیستم باشد؛امّا ذکراین نکته لازم است که در نظریه مزبور آرای گوناگون ومتفاوت واحیاناغیر متجانسی هست که کاملا با موضوع مورد بحث ما یعنی تأثیروتأثّرمتون بر یکدیگر ،منطبق نیست .اگر آراء رولان بارت وباختین رادر باب بینامتنیت مورد مطالعه قراردهیم ،به اموری بر خوریممی که حتّی بحث تأثیرو تأثّر متون را به این صورت که مورد نظر ماست عرضه تخطئه قرار می دهد.آقای دکتر نامور مطلق در مقاله یی که در روزنامه ایران به چاپ رسید، می گوید:بارت از همان آغاز وهمراه با کریستواکوشدتامی میان مفهوم بینامتنیّت ومطالعه مربوط به تأثیر وتأثّرآثاربریکدیگرتفاوت قائل شود.......وی بااشاره به مقاله موسوم به "ازاثربه متن"از قول رولان بارت مینویسد:
"بینا متن که تمام متن را دربرمی گیرد،نمی تواند با خاستگاه متن اشتباه شود....درادامه مینویسد:بینامتن نزد بارت ویژگی گمگشتگی وپنهانی دارد؛زیرا در متن توزیع شده وبسیار فراتر ازنقل قولهای مستقیم است که مهمترین عناصر مطالعه درنقدسنّتی محسوب می شود.نکته دیگر این است که بارت میان متن واثر تفاوت قائل می شود.و باویزگی هایی که برای متن واثر جداگانه ذکر می کند،آنهارا دو مقوله جدا از هم برمی شمرد واین مطالب باموضوع مورد بحث ماارتباطی پیدا نمیکند.
تاثیر مقامات حریری بر گلستان و بوستان سعدی
تلاشهایی شده تااصول نظریه بینامتنیت را به تمام وکمال بالوازم وفروع آن در ادب فارسی جاری وساری بدانند؛امّا به نظر نگارنده این معنا همچون بسیاری از نظریات جدید بیاد ،جامعه شناسی وروانشناسی تاحدّی درادرب فارسی قابل مطابقت است ونه بتمامی.
به هر صورت در ادب فارسی هر متن ادبی اعمّ ازنظم ونثر تحت تأثیرمتون گذشته تدوین شده وشاعر یانویسنده موادّ خام گذشته رابانبوغ خود به صورتی نو ودلپذیردر میآوردوعرضه میکند والبتّه به نظر میرسد سعدی در این میدان پیشتاز است.
بیان مسأله
هنگام مطالعه یک متن منظوم یا منثور این سؤال در ذهن خواننده جستجوگرپیش می آید که مطالب مندرج درمتن تاچه حد محصول اندیشه شاعر یا مؤلّف است وچه مقدار از دیگران تأثیر پذیرفته .این معنا درباب کلام سعدی در گلستانوبوستان باتوجّه به تنوّع وگونه گونی موضوعات ،بیشتر به ذهن متبادر می شود .نظر به اینکه سعدی سالهادربلاد عرب زندگی کرده وبقول خودش ایّام باهرکسی بسر برده،طبعا درآثار بلیغ عرب غور فراوان کرده ودراین میان به نظرمی رسد توجّهی ویژه به کتاب مقامات حریری داشته که درآن روزگاران نمونه اعلای بلاغت درادب عرب محسوب بوده است.این مقاله برآنست که میزان تأثیرپذیری کلام سعدی در گلستان وبوستان را بررسد.
ضرورت واهمّیّت تحقیق همانگونه که پیشتر بیان شد،هر متن به طور طبیعی از متون پیش ازخود یاگاهی معاصر خود بهره وتأثیر می پذیرد .
روشن شدن این معناکه متن مورد مطالعه از کدام منابع وبه چه میزان تأثیر پذیرفته ،به روشن شدن ابهامات آن متن ودر نتیجه شناخت بهتر متن مورد نظرمنجرمی شود ضرورت پیگیری متون مؤثّربریک متن از بدیهیّات تحقیق است واهمّیّت آن بر پژوهندگان آشکار.
پیشینه تحقیق مسلّما ازقدیم الایّام برای پژوهندهآثار سعدی این سؤال مطرح بوده که وی از کدام آبشخور سیراب شده واز چه مآخذی تأثیر یافتهبعضی محقّقان برآنند که میزان تأثیر پذیری سعدی از زبان و ادب عرب هنوز پایان نیافته ولذا نقدکلام سعدی بدرستی میسّر نیست:
تاروزی که حدّ درگیری سعدی بازبان وادبیات تازی و معارف اسلامی واندازه دقیق تأثر وی از اینعوامل بدقّت مورد بررسی قرارنگرفته وحدّ انعکاس آثار گویندگان وسخن پردازان تازی زبان در شعر و نثر وی دقیقاً شناخته نشده است، به هیچ روی نمی توان نقد ها وارزیابیها راجدّی گرفت.......ودرباره این شگرف ترین پدیدهفرهنگ فارسی.........به داوری نشست.
. آقای دکتر زرّین کوب معتقد است که سعدی"از نثر نویسان عرب به جاحظ نظر داردوتا اندازه یی شیوه بلاغت اورا پیروی میکند امّا کسی که درروزگار مابه بررسی تأثیرپذیری سعدی از گذشتگان پرداخت ،استاد عبدالعظیم قریب بود که در حدّ وسع خودمنابع ومآخذ گلستان رامشخّص کرد.این مآخذ در حاشیه یک نسخه از گلستان آمده که آن نزداستادزرّین کوب بود واستاد یک باردر کتاب نه شرقی نه غربی ،انسانی آن را به چاپ رساندندوپس از وفات ایشان عینا درکتاب حدیث خوش سعدی به چاپ رسید.بعضی منابع عربی که مستند سعدی بوده ،عبارتند از:آثار ثعالبی نیشابوری،عقدالفرید ابن عبدربّه ومحاضرات راغب اصفهانی.
