بخشی از مقاله
چکیده
خانواده اصلیترین نهاد اجتماعی است که همچون گهوارهای فرزندان را در خود جای میدهد و تمام حرکاتش برای به ثمر رسیدن آنها میباشد. خداوند از هرکس به این امر داناتر بوده اما در قرآن بهجز آیه شریفه 232 سوره بقره به حضانت فرزند اشارهای نشده است. میتوان این مهم را با نماز مقایسه کرد که فقط در قرآن به آن اشاره کلی شده و ما قواعد و اصول آن را از سنت و روایات آموختهایم. در این مورد خاص نیز روایات بسیار آمده است که هرچند تفاوت اندکی بین شاخههای مذهبی وجود دارد، اما در کل نقطهنظر همگان به موافق این جمله کوتاه ولی پراهمیت است: حضانت برای مادر حق و برای پدر حق و تکلیف است.
کلیدواژه: حضانت، قرآن، سنت، روایات،حق، تکلیف.
مقدمه
مفهوم خانواده در دین مبین اسلام جایگاه بسیار مهمی را به خود اختصاص داده است. چراکه علاوه بر تحکیم روابط بین زن و مرد، پاک نگهداشتن زوجین و کمک به سعادت و رشد و تعالی جامعه اسلامی، خانواده اولین و اصلیترین محل پرورش کودکان برای تبدیل به اعضای ارزشمند و کارا برای جامعه محسوب میشد. بنابراین مشخص است که، پرورش و تربیت کودک در چارچوب خانواده یکی از حیاتیترین عناصر برای ایجاد و حذف یک جامعه پایدار است. تمرکز علوم مختلف ازجمله حقوق و روانشناسی بر روی جنبههای مختلف تربیتی و پرورشی کودک نشان از همین اهمیت دارد. حتی شاخههای از علوم نوین بهمانند جرمشناسی تلاش میکنند تا با کمک پژوهشهای روانشناسی ریشه بسیاری از رفتارها، هنجارها و جرائم بزرگسالان را در دوران کودکی آنها جستجو نماید چراکه بسیاری از اندیشمندان بر این بارو هستند که شالوده اصلی رفتارهای بزرگسالان و نحوه رفتار آنها درون جامعه برگرفته از رخدادهای دوران کودکی یا متأثر از این رخدادها است.
اساس جوامع سالم را خانوادههایی تشکیل میدهند که بنیان سالمی داشته باشد؛ یعنی تربیت خانوادگی، هسته و شالوده جامعه بشری است. به همین دلیل در تمامی جوامع دنیا، حضانت ونگهداری فرزندان نیز از مباحث مهم است. قانونگذاران سهم بسزایی در نحوه ایفای نقش والدین در این مورد داشتهاند. یکی دیگر از نشانههای که این عقیدهی دانشمندان و پژوهشگران را اثبات میکند توجه دین مبین اسلام و علیالخصوص قرآن کریم به مسئله حقوق اولیه کودک در خانواده میباشد. هرچند حضانت و مفاهیم اولیه آن برگرفته از قرآن میباشد اما برای این مفاهیم تفاسیر مختلفی از فقها وجود دارد. بنابراین مفهوم حضانت که در نگاه اولیه بسیار ساده به نظر میرسد به دلیل وجود این تفاسیر و برداشتهای مختلف فقیهان و نظریهپردازان اسلامی به مفهوم بسیار پیچیده تبدیلشده است که هر بعد آن نیازمند بررسیهای جامع و کامل است به نظر میرسد که به بتوان یکی از دلایل این تفاوتها در تفاسیر را گذر زمان و تغییرات طبیعی در عرف جامعه و خانواده دانست.
حضانت
واژه »حضانت« را نخستین بار شیخ طوسی - م 460 - در کتابهای خلاف و مبسوط، برای افاده مفهوم نگهداری از کودک به کار گرفته است. پس از او، فقیهان دیگر نیز از همین واژه استفاده کردند. حضانت کلمهای عربی و در لغت به معنای پروردن است و در اصطلاح عبارت است از نگهداری مادی و معنوی طفل توسط کسانی که قانون مقرر داشته است - لنگرودی،1،. - 137/1368 حضانت از ریشه »حضن« مصدر حاضن و حاضنه میباشد؛ به مربی کودک حاضن یا حاضنه میگویند. حضانت در لغت به معنای در آغوش گرفتن و در دامن قرار دادن است. به عمل پرندهای که تخم خویش را زیر بال میگیرد یا به عمل مادری که کودکش را در آغوش میگیرد حضانت اطلاق میشود. استفاده از واژه حضانت کنایه از پرورش کودک در دامان مادر است. زیرا مادر بهصورت معمول، کودک را به مدت دو سال شیر میدهد و بدینصورت پرورش کودک از آغوش او شروع میشود. « - فخرالدین الطریحی،237 ،. - 1375
حضانت در فقه امامیه، سلطه والدین برای تربیت و نگهداری طفل و مجنون بهمنظور حفظ مصلحت اوست - شهید ثانی،1،. - 421/1413 گرچه عدهای از فقها حضانت را بهصورت ولایت و سلطنت تعریف کردهاند، بیتردید این ولایت با ولایت پدر و جد پدری بر اولاد تفاوتهایی دارد، چنانکه شباهتهایی نیز میان این دو به چشم میخورد. آنها دو نهاد حمایتی برای صغار و مجانین هستند که بهمنظور حمایت و تأمین منافع و مصالح ایشان وضعشدهاند. بااینحال، دو مفهوم مذکور از جهاتی چون تعریف، وظایف، قلمرو و صاحبان آنها با یکدیگر تفاوتهایی دارند. حضانت مربوط به تربیت و نگهداری از کودک و اداره امور روزمره شخص کودک است؛ اما ولایت سلطه و اقتداری است که بهواسطهی آن اختیار تصمیمگیری در زمینهی ادارهی اموال و برخی حقوق شخصی که نسبت به او اعمال ولایت میشود، با ولی است - لنگرودی،1،. - 137/1368
معنی واژه حضانت در احادیث
امام صادق
اربع تذهب ضاعاًی... و سر یوضع عنه من لا حضانه له؛ ... سخن مخفی و پنهانی که نزد کسی گذاشته شود که - قدرت حفظ - و نگهداری آن را ندارد - «حر عاملی، بیتا،. - 299/16
امیر مؤمنان
و من رحمته انه لما سلب الطفل قوه النهوض و التغذی جعل القوه فی امه و رفقها علیه لتقوم بتربیته و حضانته..خداوند متعال، چونکه نیروی حرکت و تغذیه را از کودک گرفت، آن را در مادرش قرار داد و مادر را بر وی دلسوز و مهربان کرد تا به تربیت و نگهداری او همت گمارد - امام حسن عسکری1409، 34؛ مجلسی،1398، . - 248/2
معنی واژه حضانت در اصلاح فقه
علامه حلی
در اصطلاح فقهی، معنی حضانت به معنای لغوی آن نزدیک است. علامه حلی نخستین فقیهی است که حضانت را بهطور واضح و صریح تعریف کرده است: »حضانت، ولایت و سلطنت بر تربیت فرزند است - حلی، . - 101 /3 شهید ثانی و جواهر الکلام حضانت را ولایت و سلطه بر تربیت طفل و امور متعلق به آن مانند نگهداری، خوابانیدن، سرمه به چشم او کشیدن، پاکیزه کردن، شستن لباس و... معنا نمودهاند. - مسالک الافهام. 1416، . - 421/8
