بخشی از مقاله
چکیده
التفات یکی از فنون و آرایههای ادبی است که دارای نکتههای دلنشین و معانی دقیق است و در بیشتر کتابهای بلاغی به معنای تغییر زاویه سخن آمده و انواع محدودی از تغییرات اسلوبی و معنایی برای آن برشمرده شده و از مهمترین ابواب بلاغت به شمار رفته است. اگرچه توجّه به التفات و نشانههایی مبنی بر وجود آن در تمامی ادوار بلاغت به چشم میخورد که پیش از همه »اصمعی« و »ابوعبیده« بدون آن که نامش را بدانند به وجود آن در قرآن و شعر پی برده بودند؛امّا بیتردید، رشد و تکامل این صنعت ادبی، مدیون و مرهون پژوهشهای بلاغی ادیبان مسلمان در اثبات وجوه اعجاز قرآن است.
کاربرد این صنعت در قرآن مجید که یکی از برجستهترین متون ادبی زبان عربی به شمار میرود، چنان گسترده و متنوّع است که بلاغیّون عرب در تعریف و ارائه نمونههایش، بیشتر به آیات این کتاب الهی استناد میکنند. مطالعه آثار بلاغی زبان عربی نشان می دهد که نخست این که معنای صنعت التفات در بلاغت عربی بسیار فرا تر از معنای اصلی آن در بلاغت فارسی و غربی؛ یعنی، تغییر در خطاب است، دوم این که ادبپژوهان و بهویژه بلاغیون عرب دربارهیچیستیِ التفات و نمونههای آن اتفاق نظر ندارند و سوم این که تعاریف این نویسندگان از صنعت التفات معمولاً با نمونه هایی که از آن ارائه می کنند، همخوانی ندارد.
این مقاله سعی دارد، کاربرد التفات را به عنوان »خروج از آنچه به طور طبیعی مورد انتظار است « در قالب انواع تغییرات اسلوبی؛ همچون: تغییر جهت خطاب، کاربرد اسم به جای ضمیر، تغییر در زمان افعال و غیره را در قرآن بررسی کرده و نشان دهد که التفات یکی از بارزترین مشخصههای سبکی قرآن است و کاربرد انواع آن در قرآن، بسیار چشمگیرتر و فراتر از به کارگیری آن در آثار ادبی نوابغ عرب و سخنوران فارسی است. ضمن این که با ذکر نمونهای متعدّد از سوره ی بقره نشان میدهد که این صنعت چگونه و به چه شیوههایی بر هر سه مؤلّفهی خطاب - گفته - ، متکلم و مخاطب تأثیر میگذارد.
-1 طرح مسأله
کسانی که با مسائل بلاغی آشنایی دارند، میدانند که بلاغت جزو ویژگیهای ذاتی زبان به خصوص زبان عربی است. در دوران پیش از اسلام افرادی وجود داشتند که با بلاغت به شکل تفهیمی نه به شکل روشمند آن، آشنایی داشتند. دلیل این مدعا وجود داورانی است که در بازار شعر به داوری میپرداختند. چنین کسانی شعر را تذوق کرده و با نقد آن آشنایی داشتند که البته براساس یک سری ملاحظات سطحی و در بیشتر مواقع بدون دلیل و برهان بود. اعجاز و بلاغت خاص قرآن از همان آغاز توجه دانشمندان مسلمان را به خود جلب کرد و آنها در صدد تبیین جلوههای بلاغی آن بر آمدند. بر این اساس کتابهای بلاغی تدوین گردید و در آنها به آیات قرآن استناد داده شد.
ازجملهی این کتابها میتوان به بدیع القرآن، دلائل الاعجاز، الاعجاز و الایجاز و غیره اشاره کرد. توجه فراوان به فنون بلاغی به خصوص التفات که آن را نوعی خروج از مقتضای ظاهر میدانستند، باعث شد تا برداشتها و تعاریف متعددی از آن و گونههای مختلفش به وجود بیاید. حال این پرسش به ذهن میرسد که گونههای مختلف التفات در سوره بقره کدامند و این که این فن به چه صورتی در گفته - کلام - ، گفته پرداز - متکلم - و گفته شنو - مخاطب - تاثیر گذار بوده است؟ مقاله پیش رو میکوشد با استفاده از شیوه تحلیلی توصیفی به این سوالات پاسخ گوید.
پیشینه تحقیق
همان طور که پیشتر اشاره شد، اعجاز و بلاغت قرآن از دیر باز توجه زبان پژوهان و بلاغیان را به خود جلب کرده است. در دورهی معاصر نیز که دورهی پژوهشهای تخصصی و جزئی است، فن التفات نیز به صورت تخصصی مورد توجه بوده است و پژوهشگران موضوع التفات در قرآن را مورد بررسی قرار دادهاند از جمله آنها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
-1 مقاله: »گونه شناسی صنعت التفات در قرآن مجید با توجه به مولفههای گفته پردازی« نگارش نادره سادات سرکی و فرزان سجودی، فصلنامه جستارهای زبانی، شماره 17 سال .1393 در این مقاله از زاویه زبان شناختی به موضوع پرداختهاند و انواع التفات را در قالب مصطلحات جدید زبان شناختی بازخوانی نموده و شواهدی از کل قرآن ذکر نمودهاند.
-2 مقاله »کاربرد التفات در بافت کلام الهی« نگارش عبداالله رادمرد و هما رحمانی، فصلنامه لسان مبین، شماره8 سال .1391 در این مقاله به تعریف التفات و گونههای آن اشاره شده و مثالهایی از زبان فارسی آمدهاست سپس نگارندگان برای گونههای التفات از کل قرآن و اشعار عربی شاهد مثالهایی ذکر کردهاند.
-3 مقاله »بلاغت التفات در قرآن کریم« از ابراهیم زارعی فر، فصلنامه صحیفه مبین، شماره 44 سال .1388 همان طور که از عنوان مقاله نیز پیداست نگارنده انواع التفات را از کتابهای بلاغی بر شمرده سپس به هر کدام از آنها مثالهایی از کل قرآن ذکر کرده است.
-4 مقاله »فن التفات و بررسی آن در برخی ترجمههای معاصر فارسی قرآن کریم« نگارش علی حاجی خانی و مونا امانی پور، دو فصلنامه مطالعات ترجمه قرآن و حدیث، شماره 2 ، سال .1393 این مقاله نیز به بررسی نقش و جایگاه التفات و میزان انتقال آن در ترجمههای قرآنی اشاره دارد. ناگفته پیداست که هیچ کدام از پژوهشهای ذکر شده به بررسی التفات در سورهای خاص و گونههای آن در بافت کلام الهی نپرداختهاند و به طور کلی نوعی کلی گویی کردهاند.
-2 تعریف التفات
البته تعاریف گوناگون دیگری نیز برای این صنعت ارائه شده است. به طور مثال سکاکی التفات را تغییر در ضمایر یا کاربرد یکی از آنها در جایی که میبایست ضمیر دیگری به کار رود، میداند. - سکاکی، - 197 :1987 و تفتازانی آن را بیان یک معنی به یکی از راههای سه گانه به گونهای که بیان دوم بر خلاف مقتضای ظاهر و انتظار مخاطب باشد، میداند.
- تفتازانی، : - 116/1 اما متاخرین تعریف دیگری از آن ارائه داده و آن را به معنای هر گونه تغییر خلاف عادت در روند کلام میدانند. بنابراین محدوده آن را به انواع دیگری چون تغییر در عدد، تغییر در زمان و غیره گسترش میدهند. - طبل، :1418 - 23 بررسی سوره بقره در این مقاله نیز بر مبنای تعریف متاخرین خواهد بود. باید توجه داشت که تمامی دانشمندان بلاغت این صنعت را به نام التفات نمیشناختند، بلکه عناوین متعددی بر آن اطلاق شده است.
در برخی کتابهای بلاغی با عنوان »الصرف« - ابن وهب، - 152 :1967 »الانصراف« - ابن منقذ، » - 200 :1960التلوین« - ابن عبدالسلام،» - 1539 :1982الاعتراض« - صنعانی، » - 45/2 :1981شجاعه العربیه« - ابن اثیر، - 3/2 :1995 و حتی استطراد، استدراک، رجوع، تجرید،تتمیم، تذییل و مجاز نیز خوانده اند. - ابو عبیده، - 11/1 :1381 اما اولین کسی که کلمه التفات در میان آرایههای ادبی به این آرایه اطلاق کرد، عبداالله ابن معتز در کتاب البدیع بود. - ابن معتز، بی تا: - 59
