بخشی از مقاله
مقدمه
کودکان بخش عمدهاي از جمعیت هر جامعه را تشکیل میدهند. طبق مطالعات انجامشده، حـداقل 5 تـا 10 درصد کودکان و نوجوانان سـنین مدرسـه، مشـکلات جـدي و مسـتمر هیجـانی یـا رفتـاري دارنـد (براندنبرگ و دیگران، 1990؛ کاستلو و دیگران، 1998؛ کافمن، (2001، که درصـد قابـلتـوجهی از ایـن مشکلات، ممکن است تا سالها بعد ادامه یابد (باربارا و دیگـران، 2004؛ مارمورسـتین، .(2006 پـیش از این، برخی بر این باور بودند که مشکلات کودکان ناشی از نارساییهاي تحولی آنهاست و ایـن گـروه از کودکان، مشکلات خود را پشت سر خواهند گذاشت. اما واقعیت این است کـه اگرچـه، فراینـد تحـول همراه با تغییرات سریع، نمیتواند فاقد ناپایداري رفتـاريباشـد، و کـاملاً روشـن اسـت کـه بسـیاري از کودکان در سالهاي نخستین کودکی، داراي مشکلات عاطفی و رفتارياي هستند کـه ممکـن اسـت تـا دوران بلوغ و حتی بزرگسالی تداوم یابد (گیمپل و هالند، .(2002 ازآنجاکه مشـکلات عـاطفی- رفتـاري اغلب بهطور طبیعی کاهش نمییابد، توجه فزایندهاي به پیشگیري و درمان مشکلات و اخـتلالات دوران کودکی معطوف شده است (کارترایتهاتون، .(2005
در تعریف مشکلات رفتاري کودکان، آن دسته از رفتارها ناهنجار تلقـی مـیگـردد کـه ضـمن عـدم تناسب با سن، شدید، مزمن یـا مـداوم باشـد و گسـتره آن شـامل مشـکلات برونـیسـازيشـده ماننـد بیشفعالی، تضادورزي و پرخاشگري و نیز مشکلات درونـیسـازيشـده ماننـد گوشـهگیـري، انـزوا و افسردگی است (کمپبل و دیگران، .(2000 تاکنون طبقهبنديهاي گوناگونی براي مشـکلات و اخـتلالات رفتــاري کودکــان صــورت گرفتــه اســت. طبقهبنــدي مشــکلات دوران کــودکی، در قالــب مشــکلات درونیسازيشده و برونیسازيشده، از گسـتردهترین و پرکـاربردترین پژوهشهـا در زمینـه طبقهبنـدي اختلالهاي دوران کودکی است که از رویکرد ابعادي پیروي میکند (آخنباخ و رسکولار، .(2001
مشکلات درونیسازيشده، از نظر ماهیت درونفردي هستند و بـه شـکل کنـارهگیري از تعاملهـاي اجتماعی، بازدارندگی، اضـطراب و افسـردگی متجلـی میشـوند (همـان) و بـه اعتقـاد کـواکز و دولـین (1998)، و بیش از آنکه اطرافیان را آزار دهند، موجب رنجش خود کودك میشوند. هسـته اصـلی آنهـا اختلال خلق یا هیجان است (مک کلینتوك، .(2005 پژوهشگران میزان شیوع این مشکلات را در حـدود 10 تا 20 درصد تخمین زدهاند (هانکین و دیگران، 1998؛ ماناسـیس، 2000؛ کاسـتلو و دیگـران، 2003؛ کسلر و دیگران، .(2005 به نظر میرسد، از حدود 8 سـالگی میتـوان شـاهد تجلـی آشـکار مشـکلات درونیســازيشــده در کودکــان بــود (هایمــل و دیگــران، .(1990 عــلاوه بــر شــیوع بــالاي مشــکلات
مقایسه مشکلات رفتاری کودکان در خانوادههای تک فرزند و دو فرزند ۷۶
درونیسازيشده و تأثیر مخرب آنها بر کنشوري کودکان، عاملی که اهمیـت بررسـی ایـن مشـکلات را بیشتر میکند، این است که این مشـکلات گـذرا نیسـتند و سـیر پیوسـته و بازگشـت مجـدد آنهـا، آثـار بلندمدتی بر سطوح هیجانی کودکان بـر جـاي میگـذارد (ایسـاو و دیگـران، 2002؛ کنـدال و دیگـران، 2004؛ کلمن و دیگران، .(2007 در نهایت، احتمال ابتلا به سایر اختلالهاي روانشناختی را زیاد میکنـد (اولندیک و کینگ، 1994؛ رادولف و کلارك، .(2000
مشکلات برونیسازيشـده، ازجملـه اختلالهـاي دوران کـودکی اسـت و محتـواي اصـلی آنهـا را رفتارهاي ضداجتماعی و تضـادورزانه تشـکیل میدهنـد کـه براسـاس طبقهبنـدي ابعـادي، بـا اصـطلاح اختلالهاي برونیسازيشده نامگذاري شدهاند. این مشکلات، الگوهاي رفتاري سـازشنایافتهاي هسـتند که در تعارض با دیگر افراد و انتظارهایشان قرار میگیرند (آخنباخ و رسـکولار، .(2001 نشـانههاي ایـن دسته از مشکلات، برخلاف مشکلات درونیسازيشـده، در رفتـار بیرونـی کودکـان ظـاهر میشـوند و بیانگر عمل منفی کودك بر محیط بیرونی هستند (لایو، .(2004 ازاینرو، بیش از آنکه بـر خـود فـرد اثـر گذارند، موجـب ایجـاد مشـکل بـراي دیگـران خواهنـد شـد (دادسـتان و همکـاران، 1388، ص .(258 پیشآگهی این مشکلات وضعیت نامطلوبی است و کودکان مبتلا، در سالهاي آینـده در معـرض خطـر مشکلات دیگري همچون مشکلات یادگیري، خلقی، بیشاضطرابی، مصرف مـواد و الکلیسـم (انگلـد و دیگران، 1999؛ کاپلان و سـادوك، 1382؛ بلومکویسـت، 1383؛ باربـارا و دیگـران، 2004؛ مارمورسـتین، (2006، اختلال شخصیت ضداجتماعی (لئـوبر و دیگـران، 2000؛ ریچـارد و دیگـران، 2002؛ کـاپلان و سادوك، 2002؛ بلومکویسـت، 1383؛ میلـین و دیگـران، (2001 و ناسـازگاريهاي مربـوط بـه زنـدگی زناشویی و شغلی هستند (دیویسن، .(2005 پژوهشهـاي همهگیرشـناختی راتـر و دیگـران (2006)، در مورد مشکلات رفتاري کودکان و نوجوانان نیز نشان میدهد که اکثر بزرگسـالان ضـداجتماع، بـه مـدت طولانی داراي مشکلات رفتاري در دوران کودکی بودهاند (صابري، 1387، ص .(21
در زمینه آسیبشناسی این مشکلات، عوامل زیادي مطرح شده است. علاوه بـر کاسـتیهایی کـه در زمینه تعامل والدین با فرزندان و سبکهاي والدگري دیده میشود، مـیتـوان بـه ترتیـب تولـد و انـدازه خانواده بهعنوان عوامل تعیینکننده خصوصیات شخصیتی فرزنـدان، توجـه کـرد (احـدي و بنیجمـال، 1374، ص .(98 در سالهاي اخیر، از یکسو، با توجه به وضـعیت اقتصـادي، فرهنگـی و اجتمـاعی، و تبلیغاتی که در زمینه کاهش تعداد فرزند صورت گرفته، و از سوي دیگر، بـا توجـه بـه نتـایج برخـی از پژوهشها (پوستون و یو، 1986؛ سردارپور و همکـاران، 1382؛ بیـاتی، (1383، کـه بیـانگر ویژگیهـاي
۸۶ ، سال هفتم، شماره سوم، پاییز ۳۹۳۱
مثبت تکفرزندها در برخی زمینههاي عاطفی- رفتاري بوده است، برخی والدین به داشـتن یـک فرزنـد بسنده و برخی دیگر، تمایل به داشتن تنها یک فرزند دارند، درحالیکه، نتیجه برخـی از تحقیقـات دیگـر (فیروزبخت، 1387، ص 126؛ زانگ و دیگـران، (2001، بعکـس بـوده، ویژگیهـاي نـامطلوبی را بـراي تکفرزندان نشان میدهند (لیسن و بلانتـون، 2001، ص 728؛ عزیـزي، 1390، ص .(53 نتـایج تحقیـق سردارپور و همکاران، نشان داد کـه فراوانـی اخـتلال سـلوك و نقـص توجـه در کودکـان خانوادههـاي چندفرزند، به مراتب بیشتر از تکفرزندهاست (عزیزي، 1390، ص .(20 ویلکینسون و راولیـا (1997) و وانگ و همکاران (1998)، در بررسیهاي خود در هلند به این نتیجه رسیدند که تکفرزندان، نسـبت بـه بچههاي داراي خواهر و برادر، از نظر هوش و کارایی و میـزان سـازگاري در سـطح مطلـوبتـري قـرار دارند (بیاتی،1383، ص .(82 بیاتی در پژوهش خود به ایـن نتیجـه دسـت یافـت کـه میـزان سـازگاري تکفرزندان، بیش از کودکانی است که خواهر و برادر دارند (همان، ص .(111 برخی نیز اذعـان میکننـد که هرچند تک فرزندي به خودي خود مشکل نیست، ولی در غیاب روشهاي آموزشی مناسب، ممکـن است نتایج بدي داشته باشد (ناصحی و رئیسی، 1386، ص .(62
میلوسکی (2005)، در پژوهش خود دریافت که کودکان داراي خواهر یا برادر، گـرایش بیشـتري بـه سازگاري اجتماعی دارند. همچنین در مطالعاتی که بر روي مهارتهاي اجتماعی متمرکز شدند (کاتینـگ
و دان، (2006، این نتایج حاصل شـد کـه تکفرزنـدان پرخاشـگر و مخربتـر بودنـد و در بـین گـروه دوستان، محبوبیت کمتري داشتند و بیشتر قربانی میشـوند. درحـالیکـه کودکـانی کـه همشـیر داشـتند، مهارتهاي همکاري بیشتري در گروه دوستان از خود نشـان میدادنـد. کیتـزمن (2002) معتقـد اسـت: زندگی کردن در یک خانواده، که حداقل یک عضو همشیر دارد، علاوه بر توسعه مهارتهـاي اجتمـاعی
و ارتباط صمیمی بین همشیران، هرچند گاهی ممکن است متعارض هم به نظـر برسـد، امـا تجربـه ایـن تعارضات در دوران کودکی به دلیل اینکه به کودك اطلاعات اساسی و مهم مـدیریت و حـل تعارضـات را میدهد، ضروري به نظر میرسد (عزیزي، 1390، ص .(47
اگرچه خودداري از داشتن فرزند یا تعدد آن، گرایشی است که بـا تأثیرپـذیري از فرهنـگ غـرب بـه وجود آمده و در جوامع اسلامی نیز طرفدارانی یافته است، اما با نگاهی به آموزههاي دینی بهطـور قطـع، فرزندان میتوانند تأثیرات مثبت و سازندهاي در زندگی والدین داشته باشند. از نظـر اسـلام، فرزنـدان از ارکان مهم خانواده محسوب میشوند. به همین دلیل »ولود« بهمعناي فرزندآور بودن، از ویژگیهاي مهـم در انتخاب همسـر دانسـته شـده اسـت (شـهیدثانی، بیتـا، ص .(23 در قـرآن و کلمـات و سـیره ائمـه
مقایسه مشکلات رفتاری کودکان در خانوادههای تک فرزند و دو فرزند ۹۶
معصومین از فرزند با تعابیري همچـون میـوه دل و نـور دیـده (محـدث نـوري، 1408ق، ج 13، ص (113، مایه خوشبختی و کسی که انسان را یاري میکند، و نیز مایه رحمت و غفران الهی یاد شده اسـت (حر عاملی، 1409ق، ج 21، ص .(357 ازاینرو، در روایات به فرزندآوري و تعدد فرزند توصیه فـراوان شده است (مجلسی، 1404ق، ج 100، ص .(220
طبق پژوهشهاي صورتگرفته، عوامل متعددي میتوانـد در ایجـاد مشـکلات رفتـاري در کودکـان نقش داشته باشد (تركلادانی و همکاران، .(1387 تأثیر خانواده بـهعنـوان نخسـتین واحـد اجتمـاعی بـر فرزندان، امري روشن است. ازآنجاکه در جریان رشد کودك، محیط و شرایط خانواده، تعـداد فرزنـدان و روابط خواهران و برادران، میتواند یک عامل محافظ و مهیاکننده زمینههاي رشد و یا یـک عامـل خطـر باشد (کمیجانی و مـاهر، 1386، ص 66؛ احـدي و بنیجمـال، (1375، ایـن پـژوهش در پـی مطالعـات انجامشده دربارة ویژگیهاي مثبت و منفی تکفرزندي و چندفرزندي شکل گرفتـه و هـدف آن مقایسـه میزان مشکلات رفتاري کودکان سنین دبستان، در خانوادههاي تک فرزنـد و دو فرزنـد اسـت. بنـابراین، این پژوهش، به دنبال پاسخ به سؤالات زیر است:
- آیا میان مشکلات رفتاري کودکان در خانوادههـاي تـکفرزنـد و مشـکلات رفتـاري کودکـان در خانوادههاي دو فرزند، تفاوت معناداري وجود دارد؟
- آیا میان مشکلات رفتاري درونیسازيشده، در بین کودکان خانوادههاي تکفرزنـد و خانوادههـاي دو فرزند، تفاوت معناداري وجود دارد؟
- آیا میان مشکلات رفتاري برونیسازيشده، در بین کودکان خانوادههاي تکفرزنـد و خانوادههـاي دو فرزند، تفاوت معناداري وجود دارد؟
روش تحقیق
با توجه به اینکه هدف اصلی این پـژوهش توصـیفی، مقایسـه مشـکلات رفتـاري کودکـان در خانوادههاي تکفرزند و دو فرزنـد اسـت و تعـداد فرزنـد بـهعنوان عـاملی کـه میتوانـد بـر متغیرهاي وابسته (مشکلات رفتاري درونیسازي، و مشکلات رفتاري برونیسازيشده ) تـأثیر بگذارد، بهعنوان متغیـر مسـتقل در نظـر گرفتـه شـده اسـت. بنـابراین، ایـن پـژوهش از نـوع پژوهشهاي علّی- مقایسهاي میباشد. در این پژوهش، علاوه بـر اسـتفاده از آمـار توصـیفی، تجزیه و تحلیل دادهها بهوسیله آزمون آنالیز واریانس یک راهه، انجام گرفت.
۰۷ ، سال هفتم، شماره سوم، پاییز ۳۹۳۱
جامعه آماری، گروه نمونه و روش نمونهگیری
جامعه آماري این پژوهش، کلیه والدین و دانشآموزان مقطـع ابتـدایی سـال تحصـیلی 91-92 مـدارس دولتی یا غیرانتفاعی شهرستان یزد بودند. در این پژوهش، تعداد 308 کودك دختر و پسـر 7-12) سـال) از دو گروه خانوادههاي تک 163) نفر) و دوفرزند 145) نفـر)، بـه روش خوشـهاي تصـادفی بـهعنـوان نمونه انتخاب شدند. به این ترتیب در ابتدا، فهرستی از مدارس ابتدایی از دو ناحیـه آمـوزش و پـرورش شهرستان یزد، تهیه و از بین آنها تعداد 4 مدرسه ابتدایی دخترانه و پسرانه بـهصـورت تصـادفی انتخـاب شدند. سپس، از بین کلاسهاي اول تا ششـم، تعـدادي کـلاس بـهطـور تصـادفی انتخـاب شـدند و از دانشآموزان خواسته شد تا پرسشنامهها را به والدین بدهند که پس از تکمیل توسط والـدین و تحویـل به مدیریت مدرسه، جمعآوري شد.
ابزار گردآوری اطلاعات
فهرست رفتاري کودکان :(CBCL) در این پژوهش براي اندازهگیري مشکلات هیجـانی- رفتـاري کودکـان، از نظام سنجش مبتنی بر تجربه آخنباخ فرم والدین استفاده شـده اسـت. نظـام سـنجش مبتنـی بـر تجربـه آخنباخ، شامل مجموعهاي از فرمها براي ارزیابی شایستگیهـا، کـارکرد انطبـاقی و مشـکلات هیجـانی-رفتاري است که عبارتند از: سیاهه رفتاري کودك، پرسشنامه خودسنجی، و فرم گـزارش معلـم. هریـک از این فرمها در 20 الی 25 دقیقه تکمیل میشوند. چک لیست رفتـاري کـودك (CBCL)، از 113 متغیـر تشکیل شده که حالات هیجانی و رفتاري کودکان را در هشت زمینه، در دو گروه سـنی 4-11) سـال) و نوجوانان 12-18) سال)، در شش ماه اخیر بررسی کرده و والدین رفتارهاي مختلف فرزنـد خـود را بـر روي یک مقیاس سه درجهاي لیکرت درجهبندي میکنند. نمرههـاي آزمـون میتوانـد در سـه شـاخص مشکلات درونیسازيشده (شامل گوشهگیري، اضطراب، افسردگی)، مشکلات برونیسازيشده (شـامل محورهــاي پرخاشــگري و رفتارهــاي بزهکارانــه) و مشــکلات کلــی (شــامل شــاخصهاي مشــکلات درونیسازي و برونیسازي، محورهاي مشکلات تمرکز، تفکر، اجتماعی و متفرقه) ارائـه گـردد. ضـریب پایایی این آزمون، 0/75 گزارش شده و بـهعنوان یکـی از ابزارهـاي مهـم غربـالگري بـراي اختلالهـاي روانپزشکی گروه 4-18 سال به کار میرود (آخنباخ، .(1992 هنجاریابی درونی ایـن نظـام سـنجش در تهران، پس از انطباقهاي لازم به لحاظ زبانی، فرهنگی و اجتماعی روي نمونه ایرانی انجـام شـده اسـت. نتایج نشان میدهد که ضرایب آلفاي مقیاس، مبتنی بـر اسـاس DSM-IV در سـطح رضایتبخشـی قـرار دارد. دامنه آن از 0/64 تا 0/81 است. همچنین نتایج بهدستآمده در مورد روایی سـازه، روایـی سـؤال و
مقایسه مشکلات رفتاری کودکان در خانوادههای تک فرزند و دو فرزند ۱۷
روایی عاملی این نظام نشان از روایی قابل قبول و ضـریب همبسـتگی درونـی (P0.01) ایـن نظـام دارد (مینایی، .(1384 لازم به یادآوري است، مشخصات و اطلاعات جمعیتشناختی کودکان و والـدین آنهـا، به وسیله فرم محققساخته بهدست آمد.
یافتههای پژوهش
در این پژوهش، بهمنظور مقایسه مشکلات رفتاري کودکان دختر و پسر در خانوادههاي تک فرزنـد و دو فرزند، آزمودنیها در دو سطح مشکلات رفتاري برونیسازي شـده، و مشـکلات رفتـاري درونیسـازي شده، با یکدیگر مقایسه شدند. در جدول (1)، توصـیف جمعیـتشـناختی آزمـودنیهـا ازجملـه تعـداد تکفرزنديها و دو فرزنديها، میـانگین نمـرات مشـکلات درونـی و برونـیسـازي شـده، و انحـراف استاندارد آنها ارائه شده است.
جدول :(1) توصیف دادهها در خصوص مشکلات رفتاري کودکان براساس تعداد فرزند
متغیر تعداد فرزند فراوانی میانگین انحراف استاندارد کمینه بیشینه
تک فرزند 163 136/0769 18/97346 109 223
مشکلات کلی دو فرزند 145 126/8697 17/03199 104 208
مجموع 308 132/2131 18/51668 104 223
تک فرزند 163 38/81674 6/484069 33 69
مشکلات برونی دو فرزند 145 36/12414 5/782976 30 64
مجموع 308 37/54912 6/299555 30 69
تک فرزند 163 35/64417 6/054975 26 62
مشکلات درونی دو فرزند 145 34/23448 5/413478 26 55
مجموع 308 34/98052 5/795619 26 62
همانگونه که دادههاي جدول (1) نشان میدهد، میانگین نمره تکفرزنـديهـا در خصـوص مشـکلات برونیسازي، برابر با 38,8 شده که این میزان در بین دو فرزنديها برابر با 36/1 بهدسـتآمـده اسـت. در خصوص مشکلات درونـیسـازي، میـانگین نمـرات بـهدسـت آمـده در تکفرزنـديها، 35/6 و در دو فرزنديها برابر با 34/2 بهدست آمد.
طبق نتایج بهدستآمده روشن شـد کـه تکفرزنـديها، در خصـوص هـر دو قسـم مشـکلات رفتاري (اعم از مشکلات برونیسازي و مشـکلات درونیسازيشـده)، از میـانگین نمـرة بـالاتري نسبت به دو فرزنديها برخوردار هستند. براي بررسی و مقایسه میانگینها و معنادار بودن یا نبودن تفاوت آنها، از آزمون تحلیل واریانس یک راهه استفاده شد که نتـایج بهدسـتآمده در جـدول (2) ارائه شده است.
