بخشی از مقاله
چکیده
صنعت حمل و نقل بهعنوان یکی از زیربناییترین بخشهای اقتصادی هر جامعهای است و پیوسته در رویارویی با دیگر بخشهای اقتصاد، نه تنها موجب تغییرات کمّی و کیفی آنها شده، بلکه خود نیز زیر تأثیر این تحولها قرار گرفته است. در عصری که میتوان آن را دگرگونی شگرف نامید، راه آهن در راستای پاسخگویی به الزامات محیط قانونی، سیاسی، اجتماعی و بازار، با هدف افزایش کارایی، اثربخشی و بهرهوری حمل و نقل ریلی، راهبرد تجدید ساختار حمل و نقل ریلی و طراحی نظام دسترسی به شبکه ریلی را باید در دستور کار خود قرار دهد.
توسعه حمل و نقل ریلی شهری میتواند بهطور مؤثر مشکلات ترافیک شهری را کاهش دهد، اما خود میتواند با مشکل پایداری مواجه باشد که این امر ضرورت ارزیابی پروژههای حمل و نقل ریلی را روشن میسازد. با توجه به این موارد، بررسی نمونههای موفق پیاده سازی شده آنها، زمینه مناسبی را برای امکانسنجی، برنامهریزی، احداث و بهرهبرداری یک نوع خاص از سیستمهای حمل و نقل مبتنی بر راه آهن را برای پاسخگویی مناسب به تقاضای سفر در کریدورهای شهری فراهم میآورد.
بهخاطر اهمیت حمل و نقل ریلی که ظرفیت بسیار بالایی برای حمل مسافر داشته و همچنین آلودگی ناچیزی تولید میکند، این مقاله با هدف بررسی نمونههای موفق اجرا شده حمل و نقل ریلی در هشت شهر موفق لندن، پاریس، برلین، مسکو، نیویورک، هنگکنگ، سئول و توکیو به رشته تحریر در آمده است. روش پروهش توصیفی و شیوه گردآوری اطلاعات، بهطور عمده، کتابخانهای است. برای دستیازی به هدف پژوهش، پس از اشاره به نمونههای موفق شهرسازی ریل پایه، مواردی برای حمل و نقل ریلی در شهرهای بزرگ ایران پیشنهاد شد.
.1 مقدمه
رشد جمعیت شهری، چالشی است فراروی شهرهای سراسر جهان. بیش از نیمی از جمعیت جهان در شهرها سکونت دارند و انتظار میرود که شهرها، طی چهار دهه، آینده جمعیت بیشتری را به خود جذب نمایند. این امر موجب افزایش تمرکز در شهرها شده و برنامه ریزان شهری را وا می دارد تا استراتژی های متناسب برای این جمعیت تمرکز یافته از مردم، در جهت دسترسی آسان آنها به حمل و نقل عمومی، مراکز اشتغال و خدمات شهری را ارائه دهند.
[1] با افزایش جمعیت شهری، نیاز به ایجاد زیرساختهای حمل و نقل افزایش یافت؛ این پدیده، منجر به اثرات منفی بر روی محیط زیست شهری شد، از جمله افزایش سر و صدا، آلودگی هوا، افزایش تعداد تصادفها، افزایش تراکم، افزایش استفاده از سوختهای فسیلی تجدیدناپذیر و کاهش سایتهای سبز و فضای باز شد؛ علاوه بر این موارد، افزایش میزان استفاده از لاستیک، نفت و غیره، از پیامدهای افزایش سیستمهای حمل و نقل است.
[2] جمعیت متمرکز در شهرها، در تلاش برای به رسمیت شناختن خود هستند - فرهنگ فردی یا فردگرایی توده - . اثر ترکیبی این توسعه فرهنگی و تعامل سیارهای - دهکده جهانی - ، تقاضای بیسابقه افراد را برای ارتباط بیشتر و حرکت بیشتر موجب شده است. بر اساس آمارهای موجود، در فاصله سالهای1980 تا 1995 جمعیت %13 افزایش داشته، در حالی که به تعداد وسایل نقلیه %50 افزوده شده است و سالانه 4 برابر تعداد نوزادان، اتومبیل تولید میشود [3] که این امر ترافیک شدید وسایل نقلیه موتوری در شهرها را سبب شد. ترافیک خودرو در شهرها، موجب کاهش سرعت سفر و بی نظمی عملیات حمل و نقل عمومی میشود.
همچنین برای مسافران موجب هدررفت زمان قابل توجهی از جمله زمان کار و استراحت میشود. از آنجا که بیشتر نقاط مقصد در مراکز شهری واقع شدهاند، مشکلاتی از قبیل ایمنی راهها، افزایش آلودگی هوا، سروصدا و گرم شدن کره زمین - ایجاد جزایر حرارتی - ایجاد شده است. ساخت راههای جدید و امکانات حمل و نقل، نیاز به منابع مالی زیادی دارد تا مناطق بزرگی را زیر پوشش خود قرار دهد؛ در نتیجه، فضای شهری که باید برای مقاصدی مانند ایجاد پارک، زمین بازی، مراکز فرهنگی، تفریحی، آموزشی و غیره بکار رود را میبلعد.
همچنین، وسایل نقلیه پارک شده، اغلب مانع عبور پیادگان و دوچرخه سواران میشود و یک فضای غیر فعال را ایجاد میکند. یک راهحل برای کاهش این مشکلات این است که رفتار تحرکی مردم را به سمت استفاده کمتر از اتومبیل شخصی جلب کرده و آنها را تشویق به استفاده از وسایل نقلیه عمومی، دوچرخهسواری و پیادهروی کرد. راهحل دیگر، استفاده مشترک از خودرو است؛ بهعبارت دیگر، جابهجایی گروهی، بهوسیله یک وسیله نقلیه مانند تاکسی یا ون است .[4] در آستانه هزاره سوم و با پیشرفت شتابنده فناوریها و گسترش انواع وسایل نقلیه ارتباطی، بر دامنه تقاضای عمومی جهت جابهجایی در شهرها افزوده شده است.
در عین حال، با افزایش شهرنشینی و در نتیجه، بالا رفتن ارزش زمینهای درون شهرها، اختصاص سطوح کمتری به تسهیلات حمل و نقلی امکانپذیر شده است و از این رو، ضرورت اتخاذ راهکارهایی جدید جهت ترابری شهری بیش از پیش آشکار شده است .[5] سیستم حمل و نقل مبتنی بر راه آهن با ویژگیهای خاص خود از قبیل راه مستقیم منحصر به فرد، هدایت خودکار، نیروی محرکه الکتریکی، تعداد زیادی از مسافران را با سرعت مناسب، بهطور راحت و ایمن جابهجا میکند. پروژههای حمل و نقل عمومی شهری مبتنی بر راه آهن، اغلب مدعی هستند که موجب افزایش تقاضای سفر بهویژه در شهرهای آسیایی میشوند. با این فرض که تراکم جمعیت بالا نیازمند یک سیستم حمل و نقل کارآمد برای تسهیل حرکت و توسعه اقتصادی قلمرو شهری است. از سوی دیگر این تراکم بالا شرط لازم برای فراهم آوردن توسعه حمل و نقل عمومی است.
این نوع سیستم حمل و نقل در حال رشد است. جهان بهطور مداوم در حال شهری شدن است. ایجاد کلانشهرها، تکیه زیادی بر روی حمل و نقل عمومی کرده است. در واقع، توسعه حمل و نقل عمومی شهری مبتنی بر راه آهن، یکی از کلیدهای هدفگذاری استراتژی و سیاست حمل و نقل در طول چند دهه گذشته است .[6] توسعه حمل و نقل ریلی شهری میتواند بهطور مؤثر مشکلات ترافیک شهری را کاهش دهد، اما خود میتواند با مشکل پایداری مواجه باشد.
بهعنوان یک مفهوم جدید توسعه، توسعه پایدار بهطور گستردهای در سراسر جهان پذیرفته شده است و به تمام زمینههای اقتصاد ملی نفوذ کرده است. ارزیابی توسعه پایدار پروژههای سرمایهگذاری در راه آهن شهری، بخش جدایی ناپذیری از حمل و نقل راه آهن شهری است. ارزیابی طرحهای راه آهن شهری، یک کار چند هدفه و چند سطحی پیچیده است که شامل جنبههای اقتصادی، اجتماعی و زیستمحیطی است و در استراتژی توسعه پایدار شهری بسیار حائز اهمیت است.
[7] با توجه به این موارد، روی آوردن به سیستمهای حمل و نقل همگانی انبوه و پر سرعتی چون مترو، مونوریل، قطار سبک شهری و ... کارگشا خواهد بود. بدین ترتیب بررسی نمونههای موفق پیادهسازی شده آنها، زمینه مناسبی را برای امکانسنجی، برنامهریزی، احداث و بهرهبرداری یک نوع خاص از سیستمهای حمل و نقل ریلی را برای پاسخگویی مناسب به تقاضای سفر در کریدورهای شهری فراهم میآورد .[8]
.2 روش پژوهش
مطالعه حاضر با روشی توصیفی تدوین شده است و به مرور نمونههای موفق اجرا شده آن پرداخته است. بههمین خاطر تنها بر پایه مطالعات کتابخانهای - کتابها، مقالهها و گزارشهای فارسی و لاتین - بنا شده است.
.3 مفهوم حمل و نقل ریل محور
مترو، تراموا و قطار سبک شهری، شبکههایی هستند که عملکردی بر پایه سیستمهای مبتنی بر ریل و راه آهن دارند و تنها برای بهره برداری محلی در نظر گرفته میشوند. قطار شهری، یک اصطلاح عمومی برای حمل و نقل عمومی مبتنی بر راه آهن است. قطار سبک شهری و تراموا، سیستمهای راه آهن محلیاند که به ارائه خدمات به مسافران در مناطق شهری و حومه میپردازند. چنین سیستمهایی توسط طبیعت ترکیبی خود از طراحی، ساخت و بهرهبرداری برجستهای برخوردارند. آنها تا حدودی وابسته به خیابان و تا حدودی نیز جدا از خیابان هستند.
دستورالعمل 2012/34 اروپا، یک منطقه راه آهن - طرحی نو - را اینگونه معرفی کرده است: »نوعی خدمات حمل و نقل درون شهری و برون شهری است که هدف اصلی آن، پاسخگویی به نیازهای حمل و نقلی در مراکز شهری یا یک شهر مهم مرکزی از جمله، شهرهای مهم مرزی، همراه با مرتفع کردن نیازهای حمل و نقلی آنان با شهرهای مهم مرکزی و مناطق اطراف آن است.« مشخصههای حمل و نقل مبتنی بر راه آهن درون شهری: در حالیکه راه آهن سنگین در سطح شهرها، مناطق و اغلب در سراسر کشور و یا حتی در برخی جاها در بین کشورها هم کاربرد دارد، راه آهن شهری که شامل شبکههای کوتاه و اغلب جدا شده است، در حدود 180 شهر اروپا به کار گرفته میشود.
حالت راه آهن شهری بهندرت با راه آهن سنگین متصل میشود، اما در داخل شبکه شهری با سایر حالتهای حمل و نقل عمومی، یکپارچه میشود. این بدین معنی است که در مناطق خاص محلی استفاده میشود و شرایط عملیاتی کارآمد و ایمنی را در پاسخ به نیازهای تحرک محلی مهیا میکند. حالتهای راه آهن شهری- مترو، تراموا و سیستم قطار سبک شهری عملکردهایی دارند که آنان را از قطارهای سنگین متمایز میکند، این عملکردها عبارتند از:
-1 متوسط سرعت تجاری کم: بهطور معمول 10 تا 45 متر بر ثانیه، در مقایسه با راه آهن معمولی سنگین که بیشتر از 60 کیلومتر بر ساعت حرکت میکند.
-2 سرفاصله کوتاه و زمان توقف: به منظور دستیابی به هدف حمل و نقل حدود یک میلیون نفر در روز در یک فاصله کوتاه زمانی، یک خط مترو میتواند با فرکانس بیش از 50 قطار در هر ساعت و زمان ماندگاری در ایستگاهها کمتر از 30 ثانیه، بر روی یک سکو عمل کند.
-3 فاصله کوتاه بین نقاط توقف و ایستگاهها: تخلیه مسافر از حداکثر 2000 متر بین ایستگاهها تا حداقل 300 متر بین ایستگاهها میتواند مبنای عملیات کار آن باشد. -4 حالتهای راه آهن شهری بر اساس تنوع زیادی از استاندارهای عملیاتی خاص محلی و مشخصات فنی اجرا میشوند که آنها را از سیستمهای متعارف راه آهن سنگین متمایز میکند: -1 تأمین انرژی AC - ، DC، خطوط بالاسری، ریل سوم - . -2 سهام نورد - ابعاد، تعداد، اندازه درب، ارتفاع سکو، شتابگیری و ترمز، دقت توقف و ... - . -3 نوع خط - مانند لاستیک تایر/ خط فولاد - .
-4 محدودیتهای ساخت و ساز خاص مربوط به توپوگرافی از یک شبکه شهری خاص حکایت دارد، بهعنوان مثال منحنی کوتاه، تونل در مراکز شهرها، درجات، پل راه آهن. -5 سیستم قطار سیگنالینگ - در مدار، ایستگاه فرعی - ، کنترل اتوماتیک - سرعت غیرمجاز، توقف اتوماتیک در صورت عبور سیگنالهای قرمز - . -6 درب صفحه نمایش سکو، چرخش اتوماتیک. -7 قوانین عمل - هر فرد- قطار - .[9]
.4 معرفی نمونههای موفق حمل و نقل ریلی
.4.1 نیویورک- ایالات متحده آمریکا
شهر نیویورک، یک مرکز بزرگ فرهنگی، تجاری و مالی است که نه تنها در آمریکا، بلکه در تمام جهان شناخته شده است. سیستم متروی این شهر، ماهیانه چیزی حدود 135 میلیون مسافر را جابجا میکند. از نظر جابهجایی مسافر، شهر نیویورک با 660 مایل طول راه آهن، 26 خط مترو و 468 ایستگاه مترو، رتبه چهارم را در جهان دارد و بر اساس آمار 2007، 1/56 میلیارد نفر توسط مترو جابهجا شدهاند .[10] شبکه مترو نیویورک بهطور گسترده به سه گروه تقسیم میشود: ارتباط منهتن با برانکس، در مرکز شهر با برانکس و در اواسط شهر با کوئینز. تقریباً تمام خطوط عبوری مترو در منطقه مرکزی شهر متراکم شده و خدماترسانی به مناطق پیرامونی شهر را بر عهده دارند.
بودجه راه اندازی مترو در این شهر را دولت و شهرداری تأمین میکنند. درآمدهای عملیاتی سیستمهای حمل و نقل ریلی در شهر نیویورک %65 از بودجه آن را پوشش میدهد .[11] چشمانداز دولت برای ایجاد یک سیستم حمل و نقل راه آهن است که در آینده »سبز« باشد و از رشد اقتصادی پایدار حمایت کند و موجب ارتقاء جایگاه دولت در اقتصاد جهانی شود. اگر چه این طرح برای راه آهن دولتی تا افق 2020 است، میتواند یک چشم انداز کوتاه مدت برای سیستم راه آهن ایالت نیویورک باشد. یک سیستم حمل و نقل مبتنی بر راه آهن باری که:
-1 افزایش سهم حمل و نقل بازار راه آهن تا %25، کاهش رشد ترافیک ایجاد شده بهوسیله کامیون و مصرف انرژی.
-2 به حمل و نقل مدرن برای دسترسی به منطقه شهری نیویورک اجازه میدهد و 300000 سفر با کامیون را از بین میبرد.
-3 حرکت حمل و نقل در سراسر بندر نیویورک از راه شناسایی بیانیه طرح اثرات زیستمحیطی پیگیری میشود.
-4 شامل امکانات جدید سه وجهی/ پورت داخلی که موجب حذف سفرهای کامیون در مسافتهای طولانی در بزرگراهها و ارائه خدمات سریعتر به مصرفکننده است.
-5 شامل پوشش راه آهن و تجهیزات انتقال است که تمام پایانههای راه آهن و شرکتهای باربری را به یکدیگر مرتبط سازد و موجب آسان سازی تحرک اقتصادی رقابتی در سراسر نیویورک شود.
-6 حمل و نقل کالاهای خطرناک بهوسیله راه آهن که مزایای ایمنی را در بر دارد.
-7 خدمات راه آهن در یک مدل ملی با صنعت سبز راه آهن خط کوتاه، با ناوگان لوکوموتیو در کشور، از راه ایجاد راه آهن خط کوتاه تمیز و صرفهجو در انرژی در جایگزینی با ناوگان فعلی.
-8 حرکت به سمت کنترل قطار به شیوهای مثبت، بهعنوان ابزاری برای کاهش خطر حوادث و سوانح و ... .
-9 در خدمت کسب و کار شمال ایالت و جنوب آن از راه ایجاد شبکه راه آهن یکپارچه که شرایط خوبی برای ترمیم و نگهداری قطارها مهیا کرده است. یک سیستم راه آهن مسافربری شهری که: -1 نقل و انتقال دو برابر مسافران راه آهن بین شهری که موجب کاهش تراکم در بزرگراهها، مصرف انرژی و انتشار گازهای گلخانهای میشود. -2 ارائه سفری قابل اطمینان و مکرر با راه آهن که با عملکرد زمانی حداقل %95، یک زمان رقابتی را ارائه داده و حالت حمل و نقل مناسبی برای جایگزینی با خودروی شخصی است.
-3 ارائه 6 سفر راه آهن 1 الی 2 ساعتی بین آلبانی و مونترال، در این صورت ساخت خط راه آهن قابلیت دوام بیشتری نسبت به رانندگی دارد. -4 حرکت به سمت تکنولوژی کنترل مثبت قطار بهعنوان یک گزینه برای بهبود سیستمهای قطارهای توقف خودکار موجود. -5 ارائه خدمات به مسافران در ایستگاههای راه آهن با عملکرد مناسب و راحت. -6 دارای زیرساختهای راه آهن در کریدور شمالشرقی در حالت تعمیر خوب از راه افزایش سرمایهگذاری فدرال. -7 ارائه سرویس مسافربری بین شهری با سرعت بالا در سراسر کریدور شمالشرقی ایالت نیویورک. -8 ادغام رفت و آمد، مسافربری بین شهری، راه آهن و عملیات حمل.
