مقاله حمل و نقل شهری با رویکرد ایمنی عابر پیاده

بخشی از مقاله

چکیده

قبل از انقلاب صنعتی مهمترین وسیله برای جابجایی انسانها پاهای آنها محسوب میشد وبیشترین الگوی سفر، حرکت عابرپیاده بود. به همین دلیل انسان مبنای طراحی شهرها محسوب می شده ونیازهای اصلی وی براساس حرکت پیاده در شهر جانمایی می شدند. لازم بذکر نیست که شکل چنین شهرهایی ارگانیک بوده است. این درحالی است که پس از ساخت اتومبیل وجابجایی آن در سطح معابر، در اغلب موارد خیابانهایی را طراحی میکنیم که الویت را به عبور وسیله نقلیه داده است وبنابراین برای شهروندان مکانی را میسازیم خطرناک، بدون احساس امنیت وخودمانی بودن در هنگام حضور در فضاهای شهری. اتومبیلها روز به روز حاکمیت خود را برشهر بیشتر میکنند وبدنبال آن نقش وحضور عابر پیاده در فضاهای شهری کمرنگ تر میشود. نتیجه ساختن شهرها با خصوصیات انسانی پایین است.

فضاها فاقد حس هویت و صمیمیت و ایمنی بوده وانسان به فردی غریبه در فضاهای شهری تبدیل میشود. یکی از پیامدهای منفی آن عدم امکان حضور افراد ناتوان وکم توان در فضاهای شهری است. در واقع با ایجاد فضاهای غیرایمن ومخاطره آمیز، سالمندان وخردسالان امکان استفاده از این نوع فضاها رانخواهند داشت که این خود نقص بزرگی در عملکرد یک محیط شهری امن به شمار میرود. اکنون در بعضی از نقاط جهان عابرپیاده وپیاده گرایی الویت اول را در هنگام طراحی شهری وسیاست گذاریهای مربوط به آن دارد زیرا با تجربه دریافته اند که عابر پیاده سبب ارتقا وبهبود محیط شهری با مجتمع زیستی، ایجاد امنیت، افزایش سطح سرمایه اجتماعی، ایجاد حس تعلق و... می شود.در این مقاله سعی شده با بررسی این موضوع پس از تئوریها وفلسفه های صاحبنظران وهمچنین مروری بر استانداردهای کنونی در مورد عابر پیاده وفضای ایمن مخصوص آن به ارایه راهکارهایی در این خصوص پرداخته شود.

کلمات کلیدی:فضای شهری، ایمنی عابر پیاده، پیاده گرایی، سرمایه اجتماعی

-1 مقدمه

برای سکونت و زندگی، شهر خانه ای است بزرگ و همانگونه که خانه باید از صفات و مزایایی برخوردار باشد تا سکونت و زندگی را مطلوب و آسایش بخش سازد، شهر نیز باید دارای کیفیات و ویژگیهایی برای تامین آسایش، راحتی و امنیت باشد. همچنین شهر باید محیطی گرم و صمیمی و دلپذیر باشد تا امکان زندگی مطلوب را فراهم سازد.ضاها شامل طیف گسترده ای از انواع فضاهای عمومی تا خصوصی میباشند. آن دسته از فضاهایی که عموم شهروندان بدون نیاز به کنترل حق ورود و حضور در آن را دارند، مانند: خیابانها، پارکها، مجتمعهای تجاری و ... به عنوان فضاهای عمومی شناخته می شوند که بعنوان عمومی ترین فضا معرفی می گردند.

فضای شهری مفهومی است اجتماعی که امکان حضور برای تمام اقشار جامعه بطور یکسان در آن وجود دارد که خود دارای گونه های متفاوتی است که یکی از آنها، پیاده راهها میباشند که بدلیل کم و یا نبودن خودرو در آنها، بیشترین حد تعاملات اجتماعی در بین انواع فضاهای شهری هستند.در مورد اصطلاح پیاده گرایی1 تعابیر متفاوتی وجود دارد که آسانترین آن زدودن ترافیک سواره از خیابانهای شهر است و موضوعی است که اکنون در کشورهای زیادی بخصوص کشورهای پیشرفته اهمیتی روزافزون پیدا کرده و علت آن نیز غلبه رو به افزایش وسایط نقلیه در شهرها و متعاقب آن کمرنگ شدن حضور عابرپیاده در فضاهای شهری است که خود باعث بوجود آمدن محیطی ناامن، نامطلوب و پرمخاطره برای زیستن ساکننا آن شهر می شود.

آلودگی صوتی و آلودگی هوا و تصادفات همگی از پیامدهای نامطلوب این قضیه هستند که برای کاهش هر چه بیشتر آن کشورهای متعددی به فکر راه حل هایی برای آن افتاده اند که پیاده گرایی یکی از موثرترین آنها است.یکی از مهمترین ویژگی شهرها که آنها را از دیگر زیستگاه های بشری متمایز می سازد، سرعت حرکت انسانها و کالاها در آنها بوده که باعث شده تا حمل و نقل به یکی از مهمترین چالش های شهرنشینی معاصر در سراسر جهان بدل گردیده است. از سویی دیگر، امروزه به شدت بر توسعه پایدار و توجه به آن در ابعاد مختلف زندگی انسانها تاکید گردیده است و اقدامات علمی و عملی بسیاری جهت جایگزینی روش های سازگار با محیط زیست بجای توسعه های خطی در حال انجام می باشد.

تشویق به حرکت پیاده و ایجاد پیاده راه ها و تسهیلات مرتبط از همین منظر مورد توجه قرار گرفته و مطالعات مختلف بیانگر سابقه بیش از سه دهه ای کشورهای پیشرو در این زمینه می باشد. این در حالی است که متاسفانه شواهد زیادی در دست است که در کشور ما پیاده روی حتی بعنوان روشی از حمل و نقل ناشناخته مانده است. نقش پیاده راه ها در توسعه پایدار موضوعی بسیار بدیهی است و پیاده روی یکی از پایدارترین روشهای حمل و نقل بوده و میتواند از جنبه های مختلف کالبدی، اجتماعی، زیست محیطی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی سبب توسعه پایدار شهرها گردد.

همچنین، پیاده راه ها که بستر اصلی حرکت پیاده هستند، در سطح شهرها همانند کانون های رشد عمل کرده و تاثیر بسزایی در اصلاح و تحریک فضاهای پیرامومنی خویش ایفا مینمایند. نظر به اینکه یکی از رهیافتهای دستیابی به توسعه حمل و نقل پایدار از منظر کارایی زیست محیطی، اقتصادی و اجتماعی، توجه همزمان به نیازهای انسانی در کنار دیگر مفاهیم و اصول طراحی شبکه های حمل و نقلی است. از مناسبترین بسترهایی که امکان تحقق پذیری اجرای سیستمهای حمل و نقل پایدار را در مقیاس انسانی فراهم میکند بافتهای تاریخی و قدیمی شهری است که به صورتی پویا نقش پررنگی را در خاطره ی شهروندان ایفا میکند.

مبحث پایداری سیستمهای حمل و نقل پایدار انحصاراً در ایجاد آنها خلاصه نمی شود بلکه مصرف موثر از فضاهای منتج از این سیستمها از خلل ارزیابی میزان کارایی سیستمهای فوق که امکان حضور، جابجایی و دسترسی را در آنها فراهم میکند نیز حائز اهمیت است.شهرها باید نمونه ای از انسجام و هماهنگی زیست محیطی باشند در چهارچوب مفهوم پایداری باید در جستجوی زندگی شهری و شکل شهر بدون اتومبیل بود. شهر پایدار، بی هویتی، بی روحی و دوری از طبیعت را از شهر می گیرد و محیط هایی قابل پیاده روی فعال پر تحرک و سرزنده تحویل می دهد. پایداری در شهر برای اینکه از اعتبارو ارزش لازم برخوردار باشد باید به جنبه های اجتماعی توجه نماید که منظور، ایجاد و حمایت از محیط های انسانی فعال، فضاهای زنده و شهرهایی است که کیفیت بالایی را برای زندگی شهروندانش فراهم می نماید.

در میان تمامی مباحث مربوط به شهر پایدار مبحت حمل و نقل شهری در اولویت قرار دارد. حمل و نقل در واقع موضوعی محوری در زندگی ما و نیز یکی از مشکلات جدی ای است که با آن مواجه ایم، این مقوله از طرق مختلفی - زیست محیطی اقتصادی اجتماعی - زندگی شهری را متاثر می کند. راهکارهایی که برای ارتقا کیفیت حمل و نقل شهری در شهر پایدار مطرح شده اند همگی بر لزوم توجه بیشتر به نقش عابر پیاده تاکید دارند و براساس سیستم حمل و نقل شهر پایدار بر مبنای حرکت عابر پیاده شکل می گیرد. پیاده راه، حرکت عابر پیاده را در فضاهای شهری تسهیل نموده و موجب می شود عابر پیاده در فضایی امن و بدور از خطر حضور یابد و موجبات ارتقا تعاملات اجتماعی در فضای شهری فراهم شود.

بر این اساس چهار نقش اجتماعی - فرهنگی اقتصادی ادراک محیطی و ارتقا ایمنی و امنیت پیاده راه را باید در راستا مورد تجزیه و تحلیل قرار داد.پیشگیری از حوادث ترافیکی، جلوگیری از آسیب های اجتماعی همچون خشونت خانوادگی، اعتیاد و همچنین پیشگیری از حوادث در خانه، محیط کار و مکانهای عمومی از شاخص های جامعه ایمن به شمار می رود. ایمنی و امنیت از اساسی ترین توقعاتی است که از یک فضای شهری انتظار می رود. سر زندگی و انعطاف پذیری فضای شهری در شرایطی قابل حصول است که فضای مذکور امن باشد، در غیر اینصورت فرد چنان درگیر تامین ایمنی خود می گردد که حتی اگر فضا سرزنده یا انعطاف پذیر هم باشد احساس نشاط و آزادی از فعالیت ایجاد نمی شود.

بعبارتی پیاده راه ها معابری هستند که کاملا اختصاص یافته اند؛ حوزه هایی عاری از ترافیک و با ایمنی و امنیت بالا، خیابان هایی برای قدم زدن پیاده در مرکز شهر مراکز خرید پیاده نمونه هایی از پیاده راه هایی هستند که به یکی از تاثیرگذارترین جلوه های طراحی شهری مبدل شده اند. این فضاهای قابل درک تصویر مطلوبی از شهر در ذهن شهروند یا ناظر ایجاد می کنند و انواع امکانات برای قدم زدن، تفریح، خرید، تجمع، گفتگو و تبادلات فرهنگی را در بردارند و شهروندان می توانند در محیطی ایمن بدور از وسائط نقلیه و آلودگی های ناشی از ان با اطمینان خاطر بالا حضور یابند، از طرفی گسترش روزافزون وسایط نقلیه و آلودگی های زیست محیطی حاصل از آن موجب مطرح شدن خیابان و سیستم حمل و نقل شهری به عنوان یکی از عوامل اساسی ناپایداری شهر معاصر شده است.

از این رو تغییر شیوه حمل و نقل شهری یکی از اساسی ترین راهکارها جهت دستیابی به پایداری در شهرهای امروزی است. این تغییر بایستی به سمتی برنامه ریزی شود که موجب کاهش استفاده از وسایط نقلیه موتوری شخصی و افزایش استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی، مسیرهای دوچرخه و پیاده شود، با توجه به جایگاه شهر مشهد در سطح کشور، بایستی با استفاده از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی AHP امتیاز دهی و اهمیت نقش ارزیابی در موفقیت طرح های شهری، اثرات احتمالی تبدیل خیابان به پیاده راه در حوزه های اقتصادی، محیطی منظر، اجتماعی - فرهنگی، دسترسی، عملکردی و کالبدی طبقه بندی و مورد بررسی قرار گیرد.

-2 اهداف پیاده گرایی

برای پیاده گرایی دلایل متعددی وجود دارد که مهمترین آن شاید ارتقا ایمنی عابر پیاده و تحرک اوست مزیت مهم دیگری که از پیاده گرایی بدست می آید، ارتقا محیط است.این نوع طرحها میتواند با محدود کردن وسایط نقلیه کمک به کاهش سرو صدا و آلودگی هوا بنماید. همچنین میتوان با دلچسب تر و لذت بخش تر کردن تجربه پیاده روی در یک محیط مطلوب کمک به ارتقا پیاده روی بعنوان یک روش حمل و نقل نمود که این یعنی پیاده گرایی ایجاد محیط مطلوبی مینماید که مردم میتواننددر فعالیت های مختلف اجتماعی؛ فرهنگی، توریستی نیز درگیر شوند و چنانچه بعدا خواهیم دید پیاده گرایی باعث رشد اقتصادی منطقه می شود، بعلاوه حضور انسان بعنوان عابر پیاده باعث پویایی و سرزنده تر شدن محیط و همچنین ارتقا امنیت شهری می شود.

در ذیل به برخی از مشخصات خیابانهای پیاده رو و اثراتی که در شهر میگذارند اشاره می کنیم :

•کمیت و کیفیت پیاده راه ها به عنوان یکی از مهمترین راههای سنجش توسعه یافتگی شهرها

•عاملی برای رقابت بمنظور جذب گردشگران بیشتر

•احیاگر فرهنگ زندگی در شهرهای پیش از انقلاب صنعتی در درون ساختار شهرهای امروزی

•حفظ کار کردهای مراکز شهری

•تسهیل دسترسی برای خرید

•کاهش ترافیک در خیابانها و معابر

•بهبود منظر و ارتقاء سیمای شهری

•کاهش سر و صدا

•کاهش آلودگی هوا - آلاینده های هوا -

•گسترش ارتباطات و تعاملات اجتماعی - فرهنگی و ایجاد مقیاس انسانی در عرصه عمومی

•ابزاری برای فعالیت جمعی در ارتباط با اقتصاد شهری، کیفیت محیطی و سلامت اجتماعی

•پیاده روها و تقاطعهای دارای طراحی دوستانه با عابر پیاده

•داشتن یک اتصال خوب با بقیه روشهای حمل و نقل، بخصوص دوچرخه و حمل و نقل عمومی

•یک شبکه پیوسته عابر پیاده از مقصدی به مقصد دیگر

•قرار داشتن مقاصال مورد نظر در مسیر پیاده - خانه ها، مغازه ها، پارکها، تفریحات و .... -

•نزدیک پیاده رو و همسطح بودن خیابان با ورودی مغازه ها

•وجود تسهیلات عابر پیاده که با کل منظر خیابان نیز هماهنگ باشد

•عدم آسیب پذیری در مقابل عواملی از قبیل خورشید یا باران

• عدم در معرض بودن در مقابل کثیفی مفرط هوا یا آلودگی صوتی

• قرار دادن تجهیزات متعدد - مبلمان خیابان، علایم، سطل آشغال و ...... -

• ایجاد امکان ارتباط بین افراد و انجام فعالیتهای متعدد اجتماعی

بطور کلی مزیت های پیاده گرایی را میتوان در سه دسته :

• محیطی
• اقتصادی
•اجتماعی؛ بررسی نمود که در ادامه به آنها می پردازیم .

اثرات محیطی

اکنون اکثر شهرهای بزرگ جهان با مشکل آلودگی هوا و آلودگی صوتی روزافزون روبرو هستند و این عوامل روز به روز محیط زیست انسانی را نامطلوبتر و مخاطره آمیزتر مینماید. در این مقوله؛ پیاده گرایی میتواند با کاهش تعداد و عبور وسایط نقلیه به آرام کردن و کاهش آلودگی هوا و صوت کمک نماید.مطالعات نشان داده است که با اعمال طرح پیاده گرایی، افزایش زیادی در استفاده از وسایط حمل و نقل عمومی از قبیل اتوبوس و حمل و نقل ریلی بوجود آمده است. به علاوه با اجرای طرح پیاده گرایی، فضای بیشتری در خیابانها وجود دارد نه تنها برای خیابانها بلکه امکان برنامه ریزی برای مناطق گیاه کاری، درختان، مبلمان را نیز بوجود می آورد. تمام اینها امکانی است برای زیباسازی خیابان و ساختن محیطی بهتر جهت ایجاد یک معنی جدید " فضای عابر پیاده ".

این مفهوم را میتوان با ایجاد ترکیبی از عملکردها و استفاده کننده ها و ایجاد تناوبی از وقایع فضایی که میتواند شامل عملکرد های متنوع، نشانه ها، منظره ها و چشم اندازهایی که " مکان " را وصف می کنند بوجود اورد.در اینجا نظریه دکتر سالینگالورس بعنوان یکی از نظریه پردازان مخالف حذف شدن شهر عابر پیاده توسط ماشین را بدین شکل داریم که؛ وی آغاز این ماجرا را از حرکت مدرن در معماری و شهرسازی می داند که بر حذف و خراب کردن تزیینات تاکید داشت. چنین فرآیندی ابتدا سطوح شهری مانند بدنه ها را از سطوح یک میلیمتری تا یک متری از تزیینات پاک کرد و سپس ساختارهای فضای شهری از یک متر تا سه متر را زدود که شامل عناصری از قبیل کیوسک ها، نیمکت ها، آلاچیق ها، دیوارهای کوتاه جهت نشستن و نظایر آن می شد. در عین حال تنبلی ذاتی بشر باعث شد که وی برای رسیدن به مقاصد مورد نظرش استفاده از ماشین شخصی خود را به روشهای حمل و نقل عمومی دیگر ترجیح دهد. در این راستا، مدرنیست ها نیز به تصور بشر ثروتمند در