بخشی از مقاله
چکیده
امروزه کمبود آب در جهان یکی از اساسیترین مشکلاتی است که زندگی بشر را تحتالشعاع قرار داده است. این مشکل بیشتر از همه مناطق خشک و نیمهخشک را تحت تأثیر قرار میدهد .ایران با قرار گرفتن در کمربند خشک جهانی بیش از بسیاری از کشورها با مسئله بحران آب رو برو است .تعیین اجزای بیلان آبی در حوزههای خشک یکی از راهکارهای مؤثر در مدیریت منابع آب با توجه به شرایط کمبود -آب است .لذا در تحقیق حاضر به برآورد بیلان آبی در کویرهای استان یزد پرداخته شده است. به منظور برآورد تبخیر و تعرق در سطح کویرها که یکی از مهمترین اجزای بیلان آبی است، از روش فرمول تورک استفاده شد و در نتیجه تبخیر و تعرق واقعی کویرهای استان یزد محاسبه شد.
بارش با پراکنش نامتناسب زمانی و مکانی آن از طرفی و پتانسیل تبخیر زیاد از سوی دیگر ما را بر آن وادار میکند تا در شناخت و برآورد پدیدههای طبیعی همچون تبخیر تأمل و تعمق نموده و در مطالعات و در برنامهریزیهای پایه مورد بهرهبرداری قرار گیرد.در این مقاله سعی شده با استفاده از روش تجربی برآورد پتانسیل تبخیر میزان تبخیر را در کویرهای استان برآورد و با میزان بارش منطقه مقایسه و سپس به محاسبه حیات و یا زوال کویرهای منطقه پی ببریم و به همین منظور تبخیر و تعرق واقعی را برای کویرهای استان یزد برآورد و با میزان بارش منطقه مقایسه شد.
کلمات کلیدی: کویر، حیات، زوال، تورک، استان یزد
.1 مقدمه
ایران کشوری است که به لحاظ اقلیمی جزو کشورهای خشک و نیمهخشک جهان محسوب شده، بطوریکه از یک سو متوسط بارندگی سالانه آن حدود یک سوم متوسط بارندگی خشکی ها و کمتر از یک سوم بارندگی متوسط کره زمین و از سوی دیگر میزان تبخیر آن حدود سه برابر تبخیر خشکی های زمین میباشد - - 3 بیلان آبی 1 یکی از مباحث اساسی در هیدرولوژی است که امکان برآورد کمی منابع آب و تغییرات آن تحت تأثیر عوامل مختلف از جمله تغذیه توسط سدها , استحصال آب از طریق پمپاژ توسط چاهها ,کاهش نزولات جوی و یا افزایش تبخیر از سطح حوزه آبخیز ناشی از تغییرات اقلیمی را فراهم میآورد. شکل عمومی و سادهشده معادله بیلان آب به صورت زیر است. - - 1
S=P-ET-G-Rکه در آن S میزان تغییرات ذخیره سطحی ،G میزان جریانهای زیرسطحی و عمقی - پیوستن به جزیان های زیرزمینی - ،R میزان روانابی که به صورت جریان سطحی از محدوده مورد نظر خارج میشود و p میزان بارندگی است که در یک د.ره یک ساله یا بیشتر مورد بررسی قرار میگیرد - پورمحمدی و همکاران - تبخیر -تعرق یکی از مؤلفههای اصلی بیلان آبی هر منطقه و همچنین یکی از عوامل کلیدی برای برنامهریزی درست و مناسب آبیاری برای بهبود راندمان آب مصرفی در منطقه میباشد - . - 5فرایند تبدیل آب به بخار را تبخیر گویند . این عمل همراه با انتقال انرژی است؛بطوریکه مولکولهای آب با اخذ 600 کالری گرما ، حالت فرار از سطح آب را پیداکرده و در نتیجه در هوا منتشر میشوند . - 8 -
تبخیر یکی از فرایندهای مهم و تأثیرگذار در چرخه آب است ؟تبخیر سبب از بین رفتن بیش از نیمی از نزولات جوی در مناطق خشک میشود ؟فرایند تبخیر در دو شکل تبخیر از سطوح آزاد آب نظیر دریاچه ها و تبخیر از سطح خاک لخت اتفاق میافتد ؟تبخیر از مخازن آب با توجه به اقلیم خشک و نیمه خشک ایران و محدودیت منابع آب، تلفات آب را درپی خواهد داشت ؟تبخیر فرآیند فیزیکی بوده و رابطه مستقیم و تنگاتنگی با عوامل جوی دار ؟یکی از راه های مهم سازگاری با خشکی در ایران،خصوصاً در بخش کشاورزی، استفاده بهینه و پایدار از منابع آب است ؟به این دلیل باید سعی کرد تا حد ممکن از ریزشهای جوی، جریان آب های سطحی و منابع زیرزمینی آب به نحو مطلوب استفاده کرد و این کار بدون شناخت دقیق نیازهای آبیاری در بخش کشاورزی عملی نخواهد بود؟
یکی از مسائل مهم در بحث تبخیر، ثبت مقدار تبخیر است، به طوری که مقادیر اندازه گیری شده بیانگر کل تبخیر باشد ؟تشت تبخیر به علت سهولت تفسیر دادههای آن در سراسر دنیا به عنوان شاخصی برای تعیین تبخیر از دریاچه ها و مخازن استفاده میشود - . - 1از طرف دیگر تبخیر -تعرق نقش قابلملاحظهای در اقلیم جهانی از طریق چرخه هیدرولوژی ایفا کرده و تخمین آن کاربردهای مهمی در پیشبینی رواناب، پیشبینی عملکرد محصول و طراحی کاربری اراضی، طراحی کانالهای آبیاری و ابنیه تقسیم آب داشته و همچنین بر روی بلایای طبیعی نظیر خشکسالی موثر است - . - 6
با توجه به اینکه عرضهای کم از میزان تابش خورشیدی بیشتری نسبت به عرضهای بالاتر برخوردار میباشد به همین نسبت از پتانسیل تبخیری بالاتری برخوردار است بارش با پراکنش نامتناسب زمانی و مکانی آن از طرفی و پتانسیل تبخیر زیاد از سوی دیگر ما را بر آن وادار می کند تا در شناخت و برآورد پدیدههای طبیعی همچون تبخیر تأمل و تعمق نموده و در مطالعات و در برنامهریزیهای پایه مورد بهره برداری قرار گیرد.در این مقاله سعی شده با استفاده از روش تجربی برآورد پتانسیل تبخیر میزان تبخیر را در کویرهای استان برآورد و با میزان بارش منطقه مقایسه و سپس به محاسبه حیات وی ا زوال کویرهای منطقه پی ببریم و به همین منظور تبخیر و تعرق واقعی را برای کویرهای استان یزد برآورد و با میزان بارش منطقه مقایسه شود.
.2 موقعیت منطقه مورد مطالعه
استان یزد با مساحت 131,550کیلومترمربع در مرکز ایران و در حاشیه دشت کویر و دشت و بیابان لوت از یک سو، و کوههای نائین و پیش کوههای زاگرس از سوی دیگر قرار دارد. و از پستی و بلندیها، چالهها و کفههای کویری متعددی تشکیل شده است. - 4 - با توجه به موقعیت نسبی و جغرافیایی استان یزد و واقعشدن آن در کمربند خشک و بیابانی کشور، این استان در گروه مناطق خشک و با آب و هوای گرم بیابانی طبقهبندی میشود . شکل - 1 - یزد دومین استان بیابانی کشور بعد از سیستان و بلوچستان است سطح بیابانهای استان یزد نزدیک به6,5 میلیون هکتار است که حدود 50 درصد سطح بیابانهای استان یزد را تشکیل میدهد بنابراین حدود 19,1 درصد بیابانهای ایران در استان یزد قرار گرفته است در این مناطق بیابانی علاوه بر شنزارها و تپه های شنی حدود 1,62 میلیون هکتار کویر وجود دارد - عمدهترین شهرستانهای بیابانی استان ؛ طبس ، بافق ، ابرکوه ، خاتم ، میبد ، اردکان و صدوق است .
چالههای کویری استان یزد را میتوان به 15 ناحیه تفکیکشده به شرح ذیل تقسیمبندی نمود. کویر اردکان - سیاه کوه - که مهمترین و وحشتناکترین کویر منطقه بشمار می رود که به شکل یک نعل اسب که با جهت شمال غرب ،جنوب شرق در شمال شرق اردکان قرار دارد . معروفترین منطقه کویری استان یزد کویر ابرکوه است که به شکل دایرهای بین دو رشته کوهستان قرار دارد و کویرهای ساغند ، کویر در انجیر، کویر هرات و مروست، کویر بهادران - کفه مهدیآباد - کویر طاقستان ،کویر سیاه طاق ،کویر آبگیر ،کویر االلهآباد،کویر تل حمید ،کویر طریق الرضا ،کویر گورآبخور ،کویر پروده ،کویر لوتک ، ،کویر سیاهکوه از جمله کویرهای استان را تشکیل میدهند شکل . - 2 - به طور کلی 46/5 درصد از خاک استان تحت پوشش کویرها ، تپهها و پهنههای ماسهای و اراضی شور و نمکزار قرار دارد .
