بخشی از مقاله
چکیده
مهم ترین جاذبه طبیعی استان یزد را می توان ژئوتوریسم - گردشگری زمین شناسی - و بازدید از پدیده های ژئومورفولوژی دانست. عرضه زیباییهای کویر به همه علاقمندان به طبیعت جزئی از ژئوتوریسم محسوب می شود. بیابانها و کویرهای اطراف مناطق خرانق در اردکان، فهرج در یزد، باقرآباد در بافق و ... میزبان گردشگران است. منطقه باقرآباد بیش از سایر نقاط از امکانات لازم برای ژئوتوریسم بهرهمند است.
تپه های ماسه ای - تلماسه ها - یکی از فرآیندهای مناطق بیابانی هستند که در اطراف شهر یزد با مساحتی در حدود 30 هزار هکتار گسترش یافته اند. سن تپه های ماسه ای اطراف شهر یزد کمتر از 2 هزار سال برآورده شده است. در محدوده شمال خویدک و فهرج یزد، تراکمی از تپه های ماسه ای طولی و هرمی شکل با ارتفاع بیش از 20 متر و گاه به درازای 7کیلومتر قابل رویت است. گسترش ژئوتوریسم میتواند برای گردشگران آرامش و روزهای خاطرهانگیز و برای مردمان یزد رونق اقتصادی ایجاد کند.
کلید واژه ها: یزد، کویر، ژئوتوریسم، ژئومورفولوژی، تپه های ماسه ای.
مقدمه
ژئوتوریسم یا گردشگری زمین شناسی، شاخه جدیدی از اکوتوریسم است که با تکیه بر پدیده های زمین شناسی به موضوع گردشگری می پردازد. دیدن انواع هرمهای ماسهای، تپه ماسه های بادی، فرسایش های آبی، بادی، شیاری، خندقی، بازدید از گسل ها، غارنوردی و دیدن پدیده های استالاکتیتی و استالاگمیتی از دیدگاه زمین شناسی، بازدید از لایه بندی های مشخص روی ارتفاعات، مشاهده چین خوردگی ها و مخروط افکنه و واریزه ها و.... قسمتی از فعالیت های مربوط به ژئوتوریسم را تشکیل می دهد.
کویر با ویژگیهای منحصر بهفردش یکی از زیباترین جاذبههای گردشگری به شمار میرود و گرچه عدهای این پهنه وسیع شنی را نشان بخل طبیعت میدانند اما واقعیت این است که کویر یک ثروت بینظیر خدادادی است. یکی از جذابیتهایی که هر مسافری در سفر آن را جستوجو میکند، دست یافتن به آرامش و سکون و دوری از هیاهو و شلوغیهای روزمره است و از آنجا که کویر مظهر سکوت و آرامش و عظمت است، این خواسته با سفر به کویر دست یافتنی است.
سکوت کویر، آسمان پرستاره شبهای کویر، دنیای ناشناخته و گاه وهمانگیز کویر، تنها بخشی از ویژگیهای این سرزمین شنی است. کویر نه تنها نشانه بخل طبیعت و دستتنگی آسمان برای بارش بر پهنهای وسیع نیست، بلکه دریایی از سخاوت بیحد و اندازه پروردگار عالم است که فوج فوج شن، آسمان آسمان ستاره و دریا دریا سکوت نثار این بخش از کره خاکی کرده و آن را در اختیار انسان قرار داده است.
گشت و گذار در میان فضاهای وسیعی که نگاه را تا دوردست میکشاند، غافلگیر شدن در چشمانداز شنهای روان و شورهزارهای خشک و سوزان، ابنیه تاریخی، سایه تکآبادیها، بناهای آجری رنگ، ساختمانهای ساده و خشن، کاروانسراها و رباطهای قدیمی برای هر جهانگردی جذاب و دیدنی است. انواع گیاهان کویری در کنار تپههای شن روان و بقایای قلعههایی که بر اثر پیشروی کویر ویران شدهاند در کنار روستاهای آباد و گزستانهایی که اینجا و آن جا پیشروی کویر را مهار کردهاند و به صورت بیشهای در اقیانوسی بیانتها پدید آمدهاند، توجه هر تازه واردی را به خود جلب میکنند. افرادی که کویرنوردی را حتی یک بار تجربه کرده باشند، لذت پیادهروی بر روی رملهای سرگردان، تماشای ستارگان بیشمار در آسمان سخاوتمند کویر و سکوت و آرامش آن را هرگز از یاد نمی برند.
از میان جهانگردانی که در نیمه راه شرق و غرب از ایران دیدن کردهاند، سون هدین جهانگرد سوئدی به خاطر کار بزرگ و ژرف خود، جایگاهی والا دارد. او ماهها و سالها بر پشت شتر در کوره راههای ایران، به ویژه در کوره راههای کویری، هزاران کیلومتر راه را درنوردید و از دیدههای خود گزارشی جامع تهیه کرد که اثری مهم در شناخت یکی از مهم ترین جاذبههای جهانگردی ایران به شمار میرود. این جاذبه، کویرهای ایران است.
کویری که روزگاری اغلب مردم حتی برای عبور از کرانه آن هراس داشتند و ورود به آن را مصادف با گم کردن مسیر، تشنگی و پایان زندگی میدانستند، درحال حاضر وسیله درآمد و برای عدهای از گردشگران، به مکانی برای تفریح و سفر تبدیل شده است. در میان منابع متنوع جهانگردی در ایران، بی شک کویر از جاذبهای خاص برخوردار است. خصوصاً اینکه بعضی از کویرهای ایران در نوع خود منحصر به فرد هستند و از جالبترین مناظر و دیدنیهای دنیا محسوب می شوند.
مهم ترین جاذبه طبیعی استان یزد را می توان ژئوتوریسم - گردشگری زمین شناسی - و بازدید از پدیده های ژئومورفولوژی دانست. این نوع گردشگری تا حدودی علمی بوده و برای مناطقی چون استان یزد که از زمین ساختی قدیمی و چشم اندازهای متنوع کویری برخوردار است، مناسب به نظر می رسد. استان یزد در مرکز جغرافیایی ایران از جمله نقاطی است که از این ثروث خدادادی بیاندازه بهرهمند است و عرضه زیباییهای کویر به همه علاقمندان به طبیعت جزئی از ژئوتوریسم محسوب می شود. یزد اکنون از جمله استانهایی است که این ظرفیت در آن فراهم شده است. بیابانهای ایران در استان یزد یکی از زیباترین منظره های اکوتوریستی دنیا به شمار می آیند.
زمین شناسی کویرهای یزد
رشته کوه های البرز از شمال و زاگرس از جنوب، بستگی فلات مرکزی ایران را از دریاهای آزاد جدا کرده و آن را تبدیل به محوطه ای بزرگ و بسته کرده اند که زیباترین کویرهای جهان، در دورن این محوطه بسته قرار گرفته اند و استان یزد، بخش مرکزی این محدوده را در بر می گیرد. این محدوده بزرگ به بخش های کوچک تری تقسیم شده است و این بخش های کوچک به وسیله کوه ها به قسمت های کوچکتر یا برکه هایی تقسیم می شوند که در دورنگاه همه این بخش ها شورزارهای باتلاقی، شن زارها و ریگ زارهای کویری هستند. اینگونه باتلاق های نمک یا کویرهای نمک بزرگ و کوچک در درون برکه ها در سرتاسر استان یزد، استان کرمان و به سوی خراسان - از راه طبس - بسیار دیده می شود.
فلات مرکزی ایران که استان یزد بخشی از آن است، از لحاظ زمین شناختی، یک ژئوسنکلینال - بزرگ گودال - است. این گودال پهناور به وسیله رسوب های جوان پر شده و در اثر فشارهای جانبی، چین خوردگی های بسیاری در آن صورت گرفته است که نتیجه آنها ایجاد رشته کوه های درهم ریخته زنجیری و سرانجام تشکیل چاله ها و کویرهای پهناوری مانند دشت لوت و کویر نمک است. زمان شکل گرفتن اصلی فلات ایران، به دوران سوم زمین شناختی، به ویژه دوره میوسن، نسبت داده می شود.
با کم شدن وابستگی دریای میوسن با دریای آزاد و با پیشروی خشکی به درون دریای میوسن، برکه ها تشکیل و تفکیک شدند و با قطع کامل این وابستگی محوطه بزرگ و بسته فلات مرکزی شکل گرفت. با خشک شدن کامل دریای میوسن، در 12 تا 18 میلیون سال پیش، رسوب های جوان، به طور پراکنده فلات ایران را در بر گرفتند، به طوری که امروزه آثار و بازمانده این رسوب ها در هر جای فلات ایران، از جمله استان یزد، دیده می شود. در تمامی این رسوب ها، سنگ های گچ و نمک به گونه پودر نرم و کلوخه تا عدسی و لایه های مشخص انباشته شده اند.
البته با وجود این که دگرگونی های اصلی زمین شناختی ایران تا اواخر دوران سوم بوده، می توان فرسایش کوه ها، به وجود آمدن دشت های کرانه ای و پیدایش دشت های کویری با توده های بزرگ شن، ریگ و.... را به دوران چهارم زمین شناختی نسبت داد که این دگرگونی ها هنوز هم ادامه دارد. در نهایت برآمدن کویرها به گونه امروزی را بایستی مربوط به اواخر دوره یخبندان دوران چهارم، یعنی در 10 تا 15 هزار سال اخیر جست و جو کرد.
استان یزد دارای شرای بسیار سخت کویری است که البته رشته کوه های شیرکوه با ریزش برف و باران، توانسته اند تا اندازه ای از شدت تاثیر کویرهای درون و پیرامون این استان کم کنند. بنابراین استان یزد از مجموعه کوه های درهم ریخته با برکه های بسیار بزرگ و کوچک تشکیل می شود. این برکه ها پوشیده از شن زارها و ریگزارها و شورزارها می باشند که بیشتر بدون پوشش گیاهی بوده و دارای سخت ترین شرای کویری نیز هستند. مواد زمین شناسی تشکیل دهنده این کوه ها و برکه ها، کمتر از یک سده تا بیش از پانصد میلیون سال قدمت دارند. ضخامت مواد تخریبی یا آبرفتی که این برکه ها یا گودال ها را پر کرده اند، به بیش از 500 متر می رسد که محل اصلی منابع آب های زیرزمینی استان یزد می باشند. بزرگترین و غنی ترین این سفره ها، برکه شیرکوه سیاه کوه است.
تپه های ماسه ای - تلماسه ها - یکی از فرآیندهای مناطق بیابانی است که در اطراف شهر یزد با مساحتی در حدود 30 هزار هکتار گسترش یافته است - اشکال 1 تا . - 3 سن تپه های ماسه ای اطراف شهر یزد کمتر از 2 هزار سال برآورده شده که ریشه در تاریخ فعالیت های انسانی و به طور کلی بیابان زدایی انسان ساز داشته و حاصل استفاده بی رویه از گیاهان توس جوامع گذشته است. در محدوده شمال خویدک و فهرج یزد، تراکمی از تپه های طولی و هرمی شکل با ارتفاع بیش از 20 متر و گاه به درازای 7 کیلومتر قابل رویت است که از ارزش ژئوتوریسمی بسیار بالایی برخوردار است و بنا به اظهار بسیاری از توریست های خارجی این مجموعه زیبا در کمتر نقطه ای از جهان قابل مشاهده است.
کویرهای استان یزد
جاذبه های کویری در استان یزد از طریق دو محور مورد توجه قرار گرفته است.اول محور یزد به بافق که با گذر از مسجد قدیمی فهرج در حاشیه کویر تا بافق ادامه مییابد. در طول راه، جنگلهای گز که جابهجای حاشیههای کویر را تسخیر کرده و زیبایی و جذابیت خاصی به این مسیر بخشیده است وجود دارد. مسیر دیگر، محورِ یزد، خرانق، بیاضه تا خور بیابانک است که سرشار از تپههای گنبدی شکل شنی پوشیده از تاق و بوتههای صحرایی و کویری است.
بطورکلی مناطق کویری استان یزد را می توان به نواحی زیر تقسیم کرد.کویر اردکان - سیاه کوه - که مهمترین کویر منطقه به شمار میرود و به شکل یک نعل اسب با جهت شمال غربی جنوب شرقی در شمال اردکان قرار دارد. این منطقه کویری بین دو کوه منفرد هرش به ارتفاع 1939 متر در جنوب و سیاهکوه به ارتفاع 2050 متر در شمال قرار دارد و مکانی مناسب برای جذب جریانهای آبی و سیلابی است که از دامنه این دو کوه سرازیر میشود.کویر ابرقو که یکی از معروفترین مناطق کویری کشور محسوب می شود به شکل دایره بین دو رشته کوه قرار گرفته و به فاصله کمی از آن کویر تاغستان واقع شده است.کویر در انجیر که سومین منطقه مهم کویری یزد به شمار میرود با مساحت تقریبی 1500 کیلومتر مربع در شرق استان قرار گرفته است.
دیگر کویرهای استان عبارتاند از:کویر هرات و مروست با مساحت تقریبی 500 کیلومتر مربع و نسبتاً مرطوب.کویر بهشت آباد بین انار و رفسنجان با جهت شمال غربی به جنوب شرقی.کویر بهادران در جنوب شرق مهریز، با جهت شمال غربی به جنوب شرقی.کویرهای ساغند، حاجیآباد و زرینآباد نیز از جمله کویرهای استان یزد هستند.بیابانها و کویرهای اطراف مناطق خرانق در اردکان، فهرج در یزد، باقرآباد در بافق و ... میزبان گردشگرانی نه تنها از سراسر ایران بلکه از کشورهای اروپایی است. اغلب گردشگران خارجی کویر را مسافران اروپایی تشکیل میدهند، زیرا اعراب و گردشگران کشورهای حاشیه خلیج فارس علاقمند به سرسبزی و کوه و جنگل هستند.
