بخشی از مقاله
خانه تاریخی اقبال در دهآباد میبد: بررسی معماری و سازهای و ارائه طرح باززندهسازی
چکیده
بناها، بافتها و منظرهای تاریخی، جزو مهم ترین میراث فرهنگی یک جامعه محسوب میشوند که باید در معرفی، شناخت، تحلیل و بررسی وضعیت و در نهایت مرمت و احیای اینگونه فضاها کوشا بود. از جمله این میراث، میتوان خانههای مسکونی بهجای مانده از دورههای مختلف تاریخی در استان یزد را نام برد. مقاله حاضر به تحلیل معماری شامل بررسی فضاها و تناسبات هندسی، بررسیهای سازهای شامل ایستایی ساختمان، مصالح مورد استفاده وجزئیات اجرایی و نهایتاً ارائه طرحی جهت باززندهسازی خانه تاریخی اقبال در محله دهآباد شهرستان میبد میپردازد؛ خانهای که در دوره صفویه ساخته شده، در دوران زندیه و قاجاریه تکمیل گردیده و امروز به فضایی رها شده در بافتی فرسوده بدل شده است. این پژوهش با استفاده از مشاهدات و برداشتهای میدانی نگارندگان و نیز اطلاعات و مستندات سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری صورت گرفته است. تحلیل معماری فضاهای ساختمان و بررسی کاربریهای مختلف برای باززندهسازی این بنا نشان میدهد که علاوه بر کاربری مسکونی، کاربریهای اداری همچون "سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری" و "کتابخانه برای دانشگاه پیام نور میبد" را نیز میتوان جهت باززندهسازی این بنای تاریخی و بافت پیرامون آن در نظر گرفت. همچنین، بررسیهای سازهای و جزئیات اجرایی ارائه شده در این مقاله میتواند جهت مرمت و بازسازی این ساختمان مورد استفاده قرار گیرد.
واژه های کلیدی: خانه اقبال دهآباد، میراث فرهنگی، بافتهای فرسوده، معماری تاریخی، باززندهسازی (احیا)
مقدمه است که با توجه به اسـناد و مـدارک، ایـن قسـمت الحـاقی بـه دوره
پرداختن به گذشته یک نیاز روانی است، چراکه تمدن به معنای قاجاریه برمیگردد .[1]
حس تداوم است و انسان متمدن نیازمند به این احساس است که به تصویر بخشهای مهمتر بنا در شکلهای 2 و 3 نشان داده شـده
جایی در فضا و زمان تعلق دارد و میتواند آگاهانه به پیش و پس از است. با توجه به تصاویر، حجم زیـاد آسـیبهـای وارد شـده بـه بنـا
خود نگاه کند. احترام به گذشته و میراث بهجا مانده از آن به انسان مشهود است. ازجمله در شکل 2 ملاحظه میشود که اتاق غربی ایوان
حس هویت و تداوم بخشیده، فرهنگ و آداب و رسوم گذشتگان را به تابستاننشین کاملاً تخریب شده است. جهت کسب اطلاعات دقیق تر
ما بازمینمایاند. بناهای قدیمی با ارزشاند، چراکه سازندگان آنان فکر جغرافیایی و تاریخی و شناخت بیشتر قسمت های مختلف سـاختمان
و ایده خود را در شکلدهی آنها به نمایش گذاشتهاند. از این رو، بر و وضعیت موجود آن، به کریمنژاد و عبدی [2] مراجعه شود.
ما است که با محافظت از آنچه از گذشتگان بر جای مانده است، این
میراث گرانسنگ را به آیندگان منتقل نماییم. در بازسازی و
باززندهسازی بناها، توجه به ارزشهای ذاتی بنا از اهمیت بسیار
برخوردار است و هدف اصلی باید به نمایش گذاشتن ارزشهای نهفته
در کالبد بنا باشد، بهطوری که دیگر تمهیدات همه در خدمت این
هدف قرار گیرند .[1]
در کشور ما، بناهای تاریخی و بافتهای فرسوده ارزشمندی
وجود دارد که سالها است به حال خود رها شده و در معرض تخریب
و نابودی قرار گرفتهاند. شناسایی، بازسازی و باززندهسازی این فضاها
از اهمیت و ضرورت بسیار در راستای محافظت از میراث فرهنگی و شکل :1 خانه حاج علیرضا اقبالی واقع در محله دهآباد میبد
تاریخی کشورمان برخوردار است. گامهای لازم جهت نگهداری این
میراث ارزشمند، عبارت از شناسایی و معرفی آنها به جامعه معماری
و میراث فرهنگی کشور، بررسی ویژگیهای ساختمانی آنها، شناخت
معماری و سازهای و در نهایت بازسازی و باززندهسازی این فضاها
است تا به این ترتیب شاهد جان گرفتن دوباره بناهای تاریخی و
ماندگاری میراث ارزشمندی باشیم که از پیشینیان به ما رسیده
است.
هدف از مقاله حاضر، برداشتن گامی در مسیر گفته شده در بالا
است. در این مقاله، خانه مسکونی حاج علیرضا اقبالی دهآبادی (خانه
اقبال) واقع در محله دهآباد شهرستان میبد که متعلق به دورههای
صفویه تا قاجاریه است [1]، از نظر معماری و سازهای مورد تجزیه و شکل :2 جبهه جنوبی حیاط مرکزی (ایوان تابستاننشین)، شامل صفه، دو
تحلیل قرار میگیرد. بررسی فضاهای داخلی، تناسبات هندسی،
اتاق شرقی و غربی، زیرزمین، پایاب و دو بادگیر
ایستایی ساختمان، مصالح بهکار رفته، جزئیات اجرایی و در نهایت
طرح احیا برای این ساختمان ارائه میشود. لازم به ذکر است که
مطالعات جغرافیایی و تاریخی، شناخت قسمتهای تشکیلدهنده بنا
و تحلیل برخی آسیبهای وارد شده به آن توسط کریمنژاد و عبدی
[2] ارائه شده است.
معرفی بنا
شکل 1 تصویری از خانه اقبال و بافت پیرامون آن را نمایش میدهد.
این بنا در محله ده آباد ، جنب حسینیه کوچک (میدان موسیبیگی)،
از محلههای بافت قدیم شهرستان میبد واقع است. جبهه شمال خانه
هم عصر صفویه بوده و جبهه جنـوبی آن در دوره بعـدی ایجـاد شـده شکل :3 جبهه شمالی حیاط مرکزی (ایوان زمستاننشین)، شامل رواق، دو
اتاق شرقی و غربی و طنبی در قسمت شمالی رواق
2
بررسیهای معماری
پلان، نما و برشها
نقشههای معماری خانه اقبال، حاصل از بازترسیم نقشههای سـازمان میراث فرهنگی، صنایع دسـتی و گردشـگری در شـکلهـای 4 تـا 8 نمایش داده شده است.
شکل :7 نمای چهار جبهه حیاط مرکزی
-0 دالان ورودی -1 اتاق تابستانی -2 صفه -3 پستو
-4 حیاط مرکزی -5 حوض -6 پیرنشین -7 اتاق زمستانی
-8 رواق -9 طنبی -10 باغ -11 مطبخ
شکل :4 پلان همکف
-0 زیرزمین شکل :8 برشهای قائم
-1 پایاب
بررسی فضاها
تیپبندی فضاهای مختلف ساختمان
در شکل 9 ، فضاهای مختلف ساختمان از نظر پر، خالی، باز، نیمهباز و بسته بودن تیپبندی شدهاند.
شکل :5 پلان زیرزمین
شکل :6 پلان شیببندی شکل :9 تیپبندی فضاهای مختلف ساختمان
3
نحوه ارتباط در فضاها بررسی پلان
در اکثر خانههای صفوی، راهیابی به درون بنا از طریق بخش سـاخته تعریف و شناسایی عناصر پلان
شده پلاک صورت می گیرد. دسترسی به بنا از جنـاح عمـارت اصـلی عناصر پلان در شکل 13 معرفی شدهاند.
برقرار میشود. به عبارت دیگر عمارت اصلی در پهلوی گذر شـرقی و
غربی مستقر شده و پیوندی ناگسستنی با معبر دارد؛ بدنه اصـلی بنـا
در این بخش، همان بدنه معبر را تشکیل میدهد .[1]
شکل :13 عناصر پلان
محورهای معماری در پلان
خانه صفوی، همان طور که از شکل 14 برمیآیـد، در کـل بسـتر
زمین فاقد محور قوی معماری است. ساخت و ساز در سـوی شـمال،
شکل :10 نحوه ارتباط فضاهای مختلف ساختمان تنها وزن همین جبهه را افزایش میدهد، بدون این که انتظام، آرایش
و یا محور مشخصی را بـرای کـل زمـین تعریـف کنـد. امـا در خانـه
فضاهای تغییر یافته قاجاری، حیاط مستطیل شکل، صـفه و حـوض کشـیده در راسـتای
شمال و جنوب بر محور شمالی- جنوبی تاکید میکند (شکل .(15
ساخت این خانه در زمان صفویه آغـاز شـده اسـت. در دوره صـفوی
عمارت در وسط بوده که در دوره بعد قسمت جنـوبی بـه آن اضـافه
شده است (شکل .(11 در این بنا تیغههای زیادی وجود دارند که این
تیغههابعداً اضافه شدهاند (شکل .[1] (12
شکل :14 عدم وجود محور قوی معماری در خانه صفوی
شکل :11 اضافه شدن قسمت جنوبی بنا در دوره قاجاریه [1]
شکل :12 تغییرات ایجاد شده در بنا در طول زمان شکل :15 محور شمالی- جنوبی در خانه قاجاری
4
اندازهها و تناسبات در پلان
در شکل 16، پلان اندازهگذاری و نسبتهای هندسـی پـلان همکـف نشان داده شدهاند. مشاهده میشـود کـه ایـن تناسـبات هندسـی از الگوی ویژهای پیروی نمیکنند.
شکل :16 اندازهها و تناسبات در پلان
بررسی نما
تیپبندی درها و پنجرهها
شکل 17 تیپ درها و پنجرههای بهکار رفته در ساختمان را نشان میدهد.
شکل :17 تیپ درها و پنجرههای ساختمان
نظم در نما، تقارن و ریتم
همانطور که شکل 7 نشان میدهد، نماهای شمالی و جنـوبی فاقـد نظم، تقارن و ریتم می باشند، اما نماهای شرقی و غربی دارای ریتم و تقارن هستند که در شکل 18 نشان داده شده است.
شکل :18 تقارن و ریتم در نماهای شرقی و غربی
تناسبات نما
تناسبات هندسی نمای ساختمان در شـکلهـای 19 تـا 21 نمـایش داده شده است. در نما نیز همچون پلان، نسبتهـای هندسـی دارای الگوی ویژهای نیستند.
شکل :19 تناسبات نمای شمالی
طاقها
شــکل 22 نمــای طــاقهــای اجــرا شــده در ایــن ســاختمان را بــا اندازهگذاری آنها نمایش میدهد.
5
شکل :20 تناسبات نمای جنوبی شکل :21 تناسبات نماهای شرقی و غربی
شکل :22 طاقها در قسمتهای مختلف ساختمان
6
بررسیهای سازهای
پــس از بررســیهــای معمــاری، در ایــن قســمت بررســی ایســتایی ساختمان، نحوه چیدمان مصالح بهکـار رفتـه و جزئیـات اجرایـی بنـا صورت میگیرد.
ایستایی ساختمان
مهار دوسرتویزههای سقف
نحوه مهار دوسرتویزه های سقف به وسیله دیوارهای ضخیم پشـتبنـد در شکل 23 نشان داده شده است.
شکل :23 مهار دو سر تویزههای سقف توسط دیوارهای ضخیم پشتبند
جهت انتقال نیروها
شکلهای 24 و 25 جهت انتقال نیروهای ثقلی را بهترتیب در سـازه ایــوان شــمالی (زمســتاننشــین) و جنــوبی (تابســتاننشــین) نشــان می دهند. سـقف صـفه و اتـاق غربـی آن در اثـر بـار بـیش از انـدازه بادگیرها کاملاً تخریب شده است (شکل .(2
چیدمان مصالح
مصالح بهکار رفته در سقف، کـف و جـداره هـا و نحـوه چیـدن آنهـا بهترتیب در شکلهای 26 تا 28 نشان داده شده است.
شکل :25 جهت انتقال نیروهای ثقلی در سازه تابستاننشین
شکل :26 چیدمان مصالح سقف
شکل :27 چیدمان مصالح کف
شکل :24 جهت انتقال نیروهای ثقلی در سازه زمستاننشین شکل :28 چیدمان مصالح جدارهها
7
جزئیات اجرایی سازه
پی
در تمام قسمتهای ایـن محلـه یـک لایـه از خـاک وجـود دارد کـه بستر طبیعـی خـاک بـوده و بسـیار مناسـب اسـت . از همـین بسـتر بــرای پـیســازی اســتفاده شــده و روی آن خشــت بــه ابعــاد 20 در 20 سانتیمتـر چیـده شـده اسـت. شـکل 29 بسـتر طبیعـی خـاک و خشت روی آن را نشان میدهد.
شکل :29 بستر طبیعی خاک و خشت روی آن
کف
جزئیـات اجرایــی کــف اتــاق و حیـاط مرکــزی در شــکل 30 و کــف رواق در شکل 31 نشان داده شده است.
دیوارها
دیوارها به سه دسته کلـی دیوارهـای بـاربر، اسـپرها و جداکننـدههـا تقسیم میشوند که دیوارهای باربر نقش باربری و تحمل بار را دارند. اسپرها ستبرتر از جداکنندههایصِرف هستند و گاهی تکیهگاه طـاق محسوب میشوند. خشتهای مورد استفاده در دیوارها بـه ابعـاد 20 در20 سانتیمتر است. شکل 32 جزئیـات اجرایـی دیوارهـا را نشـان میدهد.
پوششها و طاقها
تقریباً تمـام پوشـش هـا بـه صـورت گهـوارهای (طـاق آهنـگ) اجـرا شــدهانــد . بــام را بــه ایــن دلیــل مســطح مــیکردنــد کــه هــم در تابســتان بتــوان بــر روی آن خوابیــد و هــم بــا مســطح کــردن بــام، ضــخامت ســقف بیشــتر شــده و تبــادل حرارتــی کمتــری صــورت می گیرد. نحـوه اجـرای طـاقهـا و نحـوه اتصـال آنهـا بـه دیـوار در شکل 33 بهطور کامل نشان داده شده است.
شکل :30 جزئیات اجرایی کف اتاق و حیاط مرکزی
شکل :31 جزئیات اجرایی کف رواق
شکل :32 جزئیات اجرایی دیوارها
بــرای ایــن کــه ســقفهــا در هنگــام مســطحســازی ســبک بــوده و حجــم زیــادی مصــالح روی آن انباشــته نشــود و همچنــین عــایق حرارتی و صـوتی ایجـاد کننـد، از "کونـو" اسـتفاده مـیکردنـد کـه در شــکل 34 نحــوه اجــرای آن نشــان داده شــده اســت. در بعضــی مواقع از فضای داخـل آن بـرای مخفـی کـردن اشـیای قیمتـی نیـز استفاده میشد. پوشش نهـایی بـر روی بـام نیـز کـاهگـل اسـت کـه هر چند سال یک بار مرمت میشود.
شکل :33 جزئیات اجرایی طاقها و نحوه اتصال آنها به دیوار
