بخشی از مقاله
چکیده
خانه های قدیمی شهرستان نهبندان به لحاظ قدمت متعلق به دوره قاجار واوایل پهلوی می باشندکه ازنظرسبک قابل مقایسه با شیوه اصفهانی است.این سبک در دوره صفوی طرح رایج درساختمان سازی آن دوره بوده ودراکثرشهرهای بزرگ این سبک تا اواسط دوره قاجارادامه پیدامی کند.البته درگوشه وکنارایران،در شهرهایی که به دور ازاین روند بودند،ساختمان های ارزشمندی ساخته شد،به ویژه خانه های زیبایی که زمان قاجاریان ساخته شده است.
ازآن پس دیگرشیوه ای جانشین شیوه اصفهانی نشد وبا اینکه تلاش شداین رشته پیوسته در معماری ایران پاره نشود، امادیگر معماری آن سیروروندتکاملی پیشین راپی نگرفت.تنگی زمان و کم شدن معماران چیره دست در این شیوه کیفیت ساختمان سازی را بسیار پایین آورد ودیگرساختمان ها را هم چون گذشته پایدار وماندگار نمی ساختند.
خانه هایی که در روزگارقاجارساخته شدند؛برخی ازآنهاآمیزه ای ازعقایدجدیدغربی وارزش های سنتی ایرانی اندکه در طول تاریخ رشد کردند وخانه ای رامتناسب با زمان خویش وبی نهایت حساس به فرهنگ تولید کردند.شرایط اقلیمی نهبندان و قرار گیری آن در جنوبی ترین قسمت استان خراسان جنوبی در حاشیه کویر،نقش مهمی در شکل گیری مراکز جمعیتی وبه تبع آن، منازل مسکونی داشته است،بدون شک کالبدفیزیکی ومعماری این شهرارتباط مستقیمی با شرایط آب و هوایی دارد.
با توجه به اهمیت خانه ها دربافت تاریخی نهبندان و مطالعات محدود دراین زمینه، نوشتارحاضر برمبنایمطالعات میدانی نگارندگان ومطالعات کتابخانه ای به توصیف وتحلیل ایننوع معماریبه صورت مطالعه موردی می پردازد.نتیجه بررسی نشان می دهد،خانه های قاجاری نهبندان به لحاظ طرح ونقشه متشکل از ورودی،دالان ، هشتی، میان سرا،اتاق تابستانی،اتاق زمستانی، اتاق شاه نشین،تنورخانه ،اصطبل،خانه های خدمه و...می باشند.
-1مقدمه
در فضای شهری که حرکت می کنیم ،آنچه در هر بافتی با آن روبه رو هستیم وقسمت اعظم آنچه که از معماری در دنیا ساخته می شود،خانه است. معماری آمیخته و فرآیندیست از : علم وهنر، ذوق وسلیقه، اعتقاد وایمان و مهارت های خاص که در راستای تمدن و فرهنگ و در رهگذر تاریخ ، زبان گویای زمانه خویش است.
خانه به عنوان نمادی ذهنی و همین طور تجلی عینی مالکیت خصوصی تلقی می شود. خانه فضایی شخصی ویک قلمرو است . در گذشته واژه خانه به اتاق اطلاق می شده که در واقع خصوصی ترین بخش خانه است و از واژه سرا به جای کلمه خانه در اصطلاح امروز آن استفاده می شده است
خانه های سنتی نهبندان بافتی درون گرا داردو غالباً فضاهای اصلی به بیرون مشرف نشده و نور وتهویه آن از حیاط تأمین می شود.فضاهای خانه های سنتی بر مبنای یک الگوی کاملاً ایرانی در سطح افقی وعمودی نظم می گیردو بر اساس یک سلسله مراتب دسترسی از یک حوزه عمومی به یک حوزه خصوصی صورت می پذیرد.سردر ورودی-هشتی - دالان وحیاط ردیف سلسله مراتب فضاهایی است که دسترسی را به اندرون خانه ممکن می سازد.
بنا بر مطالعات انجام شده مقالاتی درباره معماری قاجار و ویژگی های آن به طور بسیار کلی منتشر شده که این عاملو نیز ناکافی بودن اطلاعات در خصوص معماری ابنیه تاریخی نهبندان ضرورت واهمیت پژوهش در این زمینه را آشکارمی سازد.بر همین مبنا چگونگی نظم وآرایش فضایی و بررسی عناصر معماری در خانه مورد نظر سؤال محوری پژوهش است و برای نیل به هدف به بررسی معماری این خانه می پردازیم.
-2روش شناسی تحقیق
عدم توجه به معماری سنتی گذشته وساخت وسازهای بی رویه در زمان حاضر باعث شده که بسیاری از خانه های قدیمی ویران شده واز بین برود.با توجه به پژوهش ها و مشاهدات صورت گرفته توسط نگارندگان در بافت قدیمی شهرستان نهبندان، برای انجام این پژوهش یکی از خانه های قاجاری نهبندان ،در بافت تاریخی شهر به صورت مطالعه موردی انتخاب و مطالب براساس بازیدهای میدانی نگارندگان و بهره گیری از منابع کتابخانه ای مرتبط در این زمینه و به روش توصیفی تحلیلی تدوین یافته است.
-3خانه های مسکونی قاجار
معماری دوره اولیه قاجار،با وجود افزایش تأثیرگذاری غربی،توانایی هم جنس سازی سبک های دیگر را، بدون از دست دادن هویت خویش،حفظ کرده است. خانه هایی که در روزگار قاجار ساخته شدند، به ویژه در تهران، نمونه های عالی از اوج-سبک اصفهانی-ایرانی در معماری به شمار می روند. برخی از آنها آمیزه ای از عقاید جدید غربی و ارزش های سنتی ایرانی اند که در طول تاریخ رشد کردند وخانه ای را متناسب با زمان خویش و بی نهایت حساس نسبت به فرهنگ تولید کردند. خانه سنتی دوره قاجار، نمادی از جامعه است که در آن هر یک از عناصر خانه به خوبی از اهمیت ناشی از فرهنگ باستان و سبک زندگی خانوادگی که درارزش های اسلامی یافت می شود، برخوردار است.
شهرسازی دوره قاجار با دگرگون کردن مفاهیم شهر، محله به عنوان سلسله مراتب زیستی اجتماعی وبازار، خیابان ها و میادین به عنوان شبکه ارتباط شهری وخلق برخی فضاهای جدید، جای خود را در سیر تحول شهر کهن به شهر جدید باز می کند و راه گشای شهرسازی دوره پیش از مدرن و مدرن دوران پهلوی می گردد اما خود هم چنان از نظر فضایی یک واحدمنسجم وپیوسته محسوب می شودکه از بناهای یادبود و بناهای گسسته درآن خبری نیست
تزئینات معماری دردوره قاجاریه اهمیت ویژه ای داشت.کاشیکاری،سنگ کاری ، گچ بری،نقاشی روی گچ،آینهکاری ونقاشی روی چوب ،عمده ترین تزئینات دوره قاجار را تشکیل می دهند، اکثر تزئینات این دوره هم چون سایر زمینه ها به فراخور خود تحت تأثیر غرب قرار می گیرد
شیوه اصفهانی در برگیرنده شیوه هایی است که در نوشته های غربی به شیوه صفوی ، افشاری ، قاجاری وزند-قاجار نامیده شده اند.این شیوه کمی پیش از روی کارآمدن صفویان از زمان قره قویونلوها آغاز شده و در پایان روزگار محمدشاه قاجار،دوره نخست آن به پایان می رسد.دوره دوم آن زمان پسرفت - انحطاط - این شیوه است، که در واقع در زمان افشاریان آغاز شدو در زمان زندیان دنبال شد
بناهای مسکونی دوره قاجار:
- شامل اتاق مرکزی ؛ایوان با دو ستون در برابر آن؛اتاقهای کوچک واقع دراطراف اتاق مرکزی بصورت ساده ومفصل
- پلانها کشیده در امتداد بنا
- ایجاد چشم انداز وسیع توسط پنجره ها
- ایجاد زیرزمین با طرحهای زیبا و پوششهای ضربی آجری
- تعبیه حوضخانه
- رواج بادگیر برا ی خنک کردن فضا
- ایجاد سرستونها وستونها در ورودیها
- ایوانهای بلند
- ایجاد پلکان دو طرفه در محور اصلی بنا
- تبدیل سه دری به دو دری و وارد شدن نور مستقیما به داخل بنا
- تنوع وسبکی وگشا یش فضاها بیشتر
- سقف شیب دار و شیروانی
- آمیزه ای از معماری ایرانی و اروپائی
-4موقعیت جغرافیایی شهرستان نهبندان
شهرستان نهبندان جنوبیترین شهرستان تابع استان خراسان جنوبی است که در کنار مرز کشور افغانستان قرار دارد و با این کشور 87 کیلومتر مرز مشترک دارد. این شهرستان به مرکزیت شهر نهبندان، در مختصات جغرافیایی 58 درجه 35 دقیقه تا 60 درجه 50 دقیقه طول شرقی، 30 درجه 32 دقیقه تا 32 درجه 18 دقیقه عرض شمالی واقع شده است.
آب و هوای هر منطقه ارتباطی مستقیم با عرض جغرافیایی، دوری و نزدیکی به بیابانها و دریاها، توپوگرافی و ارتفاعات و به ویژه تأثیر تودههای غالب هوایی دارد. یکی از پایه های شکل گیری معماری ایرانی،اقلیم می باشد.انسان همواره در طول تاریخ سعی می نماید به منظور ایجاد سرپناهی امن برای سکونت، آن را با محیط پیرامون خود هماهنگ سازدتا بتواند شرایط مناسبی برای ادامه حیات خویش ایجاد کندودر حقیقت شرایط جغرافیایی، اقلیمی نیز در شکل گیری این فضای زیست، دخالت مستقیمی دارد.
