بخشی از مقاله
چکیده
اقبال شاعر تمام قشرهای جامعه محسوب میشود. او تجارب و اندوختههای خود را در صورت شعر نغز برای تربیت افراد جامعه بیان کرده است. اقبال افراد را قوت اصلی یک ملت میشمارد. او سرنوشت اقوام را بهویژه در دست جوانان میبیند. برای تربیت افراد جامعه او به افراد هر طبقه خطاب کرده است از طفلان شیر خوار گرفته تا نوجوانان، جوانان و پیر سالان.تربیت یک انسان باید از خرد سالگی شروع شود. عادات و اطوار و خصایل نجیب را از کودکی میتوان شامل شخصیت فرزندان کرد. پس در سراسر کلام اقبال مخاطب صریح اقبال نوجوانان هستند و او کودکان را هم فراموش نکرده است.اقبال یک شاعر جهانی است که جایگاه بلند وی در ادبیات عالم شناخته شده است. در این مقاله جایگاه وی در ادبیات کودکان و نوجوانان بحث خواهد شد که وی چه نوع شعر برای کودکان و نو جوانان سروده است. در مورد سهم اقبال در نصاب درسی کودکان و نوجوانان در ایران و پاکستان هم مروری به عمل خواهد آمد. و برای این کار تمام آثار منظوم وی چه اردو، چه فارسی در نظر گرفته شده است.
کلیدواژهها: تربیت افراد، شاعر جهانی، انواع ادبیات کودکان و جوانان، نصاب درسی ایران و پاکستان.
جایگاه اقبال لاهوری در ادبیات کودک و نوجوان
آموزش حق بنیادین بشر است و تربیت، مهمترین عنصر آموزش میباشد. بدون تربیت اخلاقی، آموزش ناتمام و غیر مؤثر است. تمام رشتههای علمی، برای پیشرفت مادی بشر لازم است ولی برای رشد ذهنی و اخلاقی، ادبیات کارفرما میباشد. به همین علت ادبیات را از آغاز شامل نصاب علمی نوآموزان میکنندمثلاً. علم میآموزد که چه طور بمب هستهای را ساخت ولی ادب می-آموزد که آیا آن را به کار باید آورد یا نه.آموزش یک عمل جاری است از گود تا گور علم میتوان اندوخت. سال های نخستین یک کودک برای آموزش و پروش مهم-ترین بخش عمر آنهاست. پس اگر کارکرد ادبیات در آموزش انسان بسنجیم "ادبیات کودک و جوان" مهمترین نوع ادبیات است.
اگر کودکان و نوجوانان سرمایه یک ملت میباشند ادبیات، "سرمایه" زبان آن ملت است. اقوام پیشرفته زبان پیشرفته دارند و در ادبیات یک ملت پیشرفته، حتماً "ادبیات کودک و نوجوان" هم پیشرفت میکند.صوفی غلام مصطفی تبسم، اسمعیل میرتهی و مولانا الطاف حسین حالی و علامه اقبال بعضی از شعرای بزرگ پاکستان و هند هستند که در ادبیات کودک و جوان به زبان اردو سهم داشتند. امروز اسامی آنان در کتب تدریسی و شعر آنان در ذهن و دل ما ثبت است. در این مقاله جایگاه اقبال در ادبیات کودک و جوان بررسی خواهد شد و شعرش به هر دو زبان اردو و فارسی در نظر گرفته میشود.اگر نقش ادبیات را، در شخصیت و روان یک کودک و نوجوان میخواهیم درک کنیم، شخصیت خود اقبال بهترین مثال آن است. اقبال در خانوادهای چشم به جهان گشود که از تربیت اخلاقی فرزندان غافل نبودند.
مادر و پدرش همیشه در فکر تربیت دینی و اخلاقی فرزندان بودند و پس از همان کودکی درک تعلیمات قرآن، عشق الهی و حب رسول، در شخصیت اقبال رسوخ پیدا کرد و آن تخم اخلاق و پند و اندرز در شعرش مثل یک درخت تن آور رشد کرد.در عهد طفلی اقبال علاقه فراوان به ادبیات کودک داشت. شبها با آواز قصهها میخواند.69 سید میر حسن در سالهای مقدماتی تحصیلات اقبال، در او آتش ذوق زبان و ادبیات عربی و فارسی افروخته بود و همین برخورد او به ادبیات در این خردسالگی شخصیت اقبال را چندان تحت تاثیر گذاشت که او خودش از عهد نوجوانی شروع به شعر سرودن کرد و از آن طریق به کار تربیت افراد ملت خود پرداخت. مخاطب اصلی شعر وی بهویژه نوجوانان اند و او از تربیت کودکان هم صرف نظر نکرده است.در حوزه ادبیات کودک و نوجوان، درباره سالهای دوره کودکی و نوجوانی، این جدول متداول است:
·گروه سنی الف: سالهای پیش از دبستان و سال اول دبستان؛
·گروه سنی ب: سالهای دوم و سوم دبستان؛
·گروه سنی ج: سالهای چهارم و پنجم دبستان؛
·گروه سنی د: دوره راهنمایی؛
· گروه سنی ه : سالهای دبیرستان.70
اگر ادبیات کودک و نوجوان را تعریف کنیم این نوع ادبیات، آثار مکتوب تخیلی و هنرمندانهای است که یا برای کودکان و نوجوانان نوشته شده باشد، یا، بدون چنین قصدی، چنان خلق شده باشد که توجه و علاقه آنان را برانگیزد.71نویسنده ادبیات کودک و نوجوان، کسی است که با قصد قبلی و در نظر گرفتن مخاطبی از پیش تعیین شده اثر خود را خلق می کند یا کسی است که بدون در نظر گرفتن مخاطبی معین مینویسد اما بعدها اثرش یا به سنجش ناقدان و کارشناسان ادبیات کودک و نوجوان و یا به ذوق و سلیقه خود کودکان و نوجوانان پسندیده و پذیرفته بچه ها شده است.72 شخصیت اقبال از حیث نویسنده ادبیات کودک و نوجوان بر هردو این شرایط صادق میآید. بخش عمده از شعر اقبال برای کودک و نوجوان است.
آزادی معنوی، مثل آزادی اجتماعی خودبخود حاصل نمیشود. به عقیده روانشناسان، کودکان بین سنین سه تا ده ساله، قدرت فوقالعادهای برای پذیرش هنر دارند.73 از حیث ارزش ادبی، ادبیات کودک و نوجوان از ادبیات بزرگسالان اصل اندک مایهتر نیست.74 هر چند دوران جدید را دوره زوال کودکی نام نهادهاند. بچهها هم آسیبپذیرند و هم تاثیرپذیر. جمعیت کودکان بیشتر است و آنان اوقات فراغت بیشتری دارند وقتی هنرمندان به این نوع ادبیات میپردازند فضای بازتر و آزادی بیشتر دارند. آزادی بازی و تخیل، باورداشتن، آرزوکردن. چون بزرگسالان امید را به تمسخر میگیرند اما کودکان هنوز امیدوارند و به آینده ایمان دارند".75 پس اهمیت ادبیات کودک، با توجه به این محورها، روشنتر است.
مختصات ادبیات کودک و نوجوان اقبال شعر کودک و نوجوان اقبال سه صفت اصلی دارد. شعر اقبال آهنگین و آمیخته به موسیقی است مانند سرودهای ملی ومناجات منظوم اقبال. شعر اقبال شور انگیز، شوق انگیز و احساس انگیز است. مانند منظومههای تاریخی چون: "فاطمه بنت عبداالله 76"،"شکوه"77 و "جواب شکوه"78 وغیرهشعر. اقبال گویا و بیانگر است، مثلاً پند و اندرز را از طریق حکایات و قصه های تاریخی و جالب را بیان میکند مانند،" حکایت سلطان مراد و معمار در معنی مساوات".79اقبال خود در مجموعه شعر خود بعضی عناوین را مشخص ساخته است که این منظومه بویژه برای کودکان یا نوجوان است.
او بویژه در شعر کودکان و جوانان را مخاطب کرده است حتی عناوین بعضی از منظومههای او این نوع ادبیات را مشخص میکند. مانند:"بچه کی دعا" 80 - مناجات کودک - ، "هندوستانی بچو کا گیت - "81ترانه کودکان هند - ،"خطاب به نوجوانان اسلام" 82وغیره.ترجمه کتاب نقش مهمی در ایجاد شناخت و ارتباط میان کودکان جهان دارد. برخی از منظومه های اقبال که از قبیل "ادبیات کودکان" است ماخوذ از شعر شعرای انگلیسی استمثلا. ًمنظومه اردوی اقبال "ایک پرندا اور جگنو" - 83یک پرنده و کرمک شب تاب - ماخوذ از شعر ولیم کوپر بعنوان "A Nightingale and Glow worm" است 84کودکان، خوانندگان سادهای نیستند، بیهدفی را در کتابها دوست ندارند.85
اقبال، غرضش از شعر سرودن فقط بازی با کلمات و بیان تعبیرات شاعرانه و سخن پردازی نبوده بلکه او را غرض اصلی شاعری اصلاح فرد و جامعه، بیداری شرق، تجدید اعتلای اسلام و وحدت مسلمانان است".86هدف ادبیات کودک و نوجوان بیشتر تعلیم و تربیتی است و همین هدف، هدف اصلی شعر اقبال است. محتوای بیشتر منظومههای برای کودکان و نوجوانان اخلاقی است.شعر طولانی باعث خستگی و ملال کودکان میشود. هر چند بیشتر منظومههای اقبال خیلی طولانیاند مانند"مسجد قرطبه"،"والده مرحومه کی یاد می "وغیره که مشتمل بر بیش از صد بیت است. اما قوت جذب کودک و نوجوان را در نظر داشته اقبال برای آنان به این طوالت منظومهها نپرداخته است.
انواع ادبیات کودک و نوجوان اقبال
همانطوریکه کودکان و نوجوانان متعدد و متنوع هستند، شعرهای مورد پسند آنها هم متعدد و متنوع است.87 ادبیات کودک و نوجوان مانند دیگر ادبیات یا منثور است یا غیر منثور. ادبیات منثور مشتمل بر ادبیات داستانی - قصه، داستان - ؛ ادبیات نمایشی - نمایشنامه، فیلمنامه - ؛ نثر ادبی - قطعه ادبی، انشا - است. ادبیات غیر منثور شامل شعر، قصه منظوم، منظومه است.88 تقسیم بندی انواع ادبیات کودک و نوجوان اقبال به قرار زیر است.فقط دو اثر به نثر از اقبال برای کودک و نوجوان به ما رسیده است یکی از آن تاریخ هند است اقبال این کتاب را برای دانشجویان و دانش آموزان دبیرستانها به زبان اردو تالیف نمود. ودر سالهای 14-1913 م جزءکتب درسی مدارس پنجاب بود89
.اثر منثور دوم، آئینه عجم است این تالیف اقبال مشتمل برگزیدههای نظم و نثر فارسی بود. این کتاب درسی را اقبال برای دانش آموزان دبیرستان تالیف کرده بود .90ادبیات منظوم برای کودک و جوان به نسبت به ادبیات منثور خیلی فروان است در نظر آقای دکتر خانلری شعر تالیفی از کلمات است که نوعی وزن در آن بتوان شناخت.91 شعر کودک و نوجوان هر دوعامل شعر، هم زیبایی کلمات و هم زیبایی افکار دارد. شعری که برای کودکان گفته میشود، برای بزرگسالان نیز هست، زیرا هر کودکی بزرگ و بزرگسال میشود.92 "کودکی را میتوان دوران طلائی شعر نامید".93 مهمترین نقش شعر اعلام این حقیقت است که، دوران طلایی شعر، یعنی کودکی، در وجود یک یک ما نهفته است".94 نخستین برخورد کودک با گفتار شاعرانه، شنیدن سرود تپش قلب مادر پس از تولد است. لالایی ها، سرشارترین عاطفه را در خود دارند. این کلام موزون که مادر برای کودک خود میخواند، پایه و بنیان شعراست. الیسو دی یگو درست میگوید: "کودکان در دنیایی از شعر زندگی میکنند".95
