بخشی از مقاله
چکیده
نفوذ و آثار و اندیشه های ناموران ایران در شبه قار هند در طول تاریخ زیاد بوده است. در میان این ناموران، خواجه حافظ شیرازی در هند شهرت فراوانی دارد. نسخه های خطی زیادی از کلیات، دیوان و غزلیات منتخب حافظ شیرازی در کتابخانه ها و موزه های شبه قاره موجود است. ترجمه های زیادی به زبانهای محلی منتشر گردیده، همچنین شرح ها، حواشی و فرهنگ نامه هایی ترتیب داده شده و کتابهای مفص لی دربار احوال و آثار خواجه حافظ در شبه قار هند تألیف شده است. استاد نذیر احمد از محققین، مصححان و منتقدین متون ادبیات فارسی در هند است. وی مطالعات عمیقی در حوزه ادبیات فارسی و نسخه شناسی داشت.
مهمترین کار نذیر احمد در حافظ شناسی کشف نسخ خطی قدیمی دیوان حافظ است که در سال 824 هجری قمری کتابت شده بود. این نسخه متعلق به کتابخان خانواد هاشمی سبزپوش در شهر گورکهپور، هند است. در این مقاله تلاش شده است که سهم خدمات استاد نذیر احمد خان در حوزه حافظ شناسی در شبه قاره مورد بررسی قرار گیرد. در راستای این امر سه نسخه خطی قدیمی و مهم که توس وی کشف و معرفی شده است مورد بحث قرار گرفته است.
.1 خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی
لسان الغیب، خواجه شمس الدین محمد حافظ شیرازی بزرگترین شاعر غزل سرای ادبیات فارسی بشمار می رود. حافظ نه فق در جهان فارسی بلکه در سراسر جهان شهرت بسیاری دارد. به نظر می رسد در زمان خودش هم از شهرت قابل توجهی برخوردار بود که می گوید:
به شعر حافظ شیراز می گویند و می رقصند سیه چشمان کشمیری و ترکان سمرقندی
همواره نفوذ و آثار و اندیشه های ناموران ایران در شبه قار هند خیلی زیاد بوده است. در میان این ناموران، خواجه حافظ یکی از چند شخصیتی است که در هند شهرت فراوانی دارد. آواز حافظ در شبه قار هند از روزگار خودش آغاز شده، رونق و شهرت این شاعر بزرگ در هند پس از درگذشت وی صدها برابر افزایش یافت. میان عاشقان حافظ اختلاف دین و عقیده نبود و بدون ملاحظ عقیده و مذهب مردم با سواد و بی سواد، شاه و گدا، شاعر و فیلسوف از کلام این شاعر معروف وی لذت برده اند. پدر تاگور، فیلسوف و شاعر بزرگ هند همواره صبح را با خواندن کلام حافظ آغاز می کرد و به حافظ علاقه بسیاری داشت.
غزلیات حافظ را در خاطر داشت تا آنجا که به لقب »حافظِ حافظ« ملقب گردیده است - معین، 1370، ج:2 . - 749 فال گرفتن از دیوان حافظ در هند بسیار رواج داشته بود و پادشاهان گورکانی هند از دیوان حافظ فال می گرفتند. اکبر شاه از استادان فارسی غزلیات حافظ را فرا می گرفت. پادشاهان، شاهزادگان، امرا و رؤسا، صوفیان، دانشمندان و شاعران و ادیبان هند همیشه کلام حافظ را مورد مطالع خود قرار داده اند و از آن استفاده کرده اند.
نسخه های خطی زیادی از کلیات، دیوان و غزلیات منتخب حافظ شیرازی در کتابخانه ها و موزه ها موجود است. ترجمه های زیادی به زبانهای محلی منتشر گردیده، همچنین شرح ها، حواشی و فرهنگ نامه هایی ترتیب داده شده و کتابهای مفص لی دربار احوال و آثار خواجه حافظ در شبه قار هند تألیف شده است. در کنار این ها تأثیر دیگر شاعران و نویسندگان از حافظ، هر یک شاهدی بر محبوبیت و شهرت حافظ در شبه قار هند است.
اولین بار دیوان حافظ درسال 1791میلادی در کلکته در سرزمین هند چاپ شد و بعد از نیم قرن در ایران منتشر شد - ادریس احمد، :1369 . - 171 شریف حسین قاسمی در این باره می نویسد: »دیوان حافظ اولین مرتبه در سال 1206- 1202هجری قمری در کلکته چاپ سنگی خورد و سپس تاکنون صدها بار دیوان شعر این شاعر نامی برای عاشقان و دوستداران وی به قطع های مختلف در هند به چاپ رسیده است« - قاسمی، :1988 ب - .
دیوان حافظ قبل از ایران در هند توس مؤسس های مطبوعاتی مختلف به چاپ رسید. یکی از این مؤسسات، »چاپخانه نولکشور« در شهر لکنهو است که با چاپ کردن کتابهای فارسی زیادی خدمات گرانبهایی به زبان و ادبیات فارسی انجام داده است. همین مؤسسه تاکنون بارها دیوان حافظ را چاپ کرده است. در کنار آن ترجم دیوان حافظ و منتخب آن در دیگر مؤسسات به زبانهای محلی هند چاپ شده است.
به قول استاد ادریس احمد: »گمان می رود که تاکنون بیش از یک صد هزار نسخه از دیوان حافظ در هند چاپ شده است. اگر تعداد نسخه های خطی دیوان و منتخبات و شروح و فرهنگنامه و ترجمه های آن را به حساب آوریم این تعداد دست کم سه الی چهار برابر خواهد بود« - ادریس احمد، . - 171 :1369 در عصر حاضر ترجمه و شرح های دیوان حافظ به زبانهای محلی هند مانند اردو، پنجابی، بنگالی و آسامی و غیره بسیار است. ادبا و دانشمندان و شعرای هند خواجه حافظ را همواره مورد مطالعه قرار داده اند و حافظ در هند همیشه به عنوان یک شاعرمحبوب و مقبول مطرح بوده است.
.2 استاد نذیر احمد خان
استاد نذیر احمد از محققین، مصححان و منتقدین متون ادبیات فارسی در هند است. وی مطالعات عمیقی در حوزه ادبیات فارسی داشت. در نسخه شناسی و روش نگارش چیره دست بود، بیشتر آثار وی در حوزه تحقیق و تصحیح بود و به همین علت کار تحقیق و تصحیح استاد بزرگ بسیار اعلی بود تا آنجا که در بین محققین فارسی همواره به آثار وی استناد کرده اند. استاد نذیر احمد به سه زبان اردو، فارسی و انگلیسی تسل کامل داشت و در هر سه زبان مقالات تحقیقی و ادبی نوشته است. وی همچنین کتابهای زیادی بر اساس نسخ خطی تصحیح و نقد کرده است.
مهمترین کار نذیر احمد در حافظ شناسی کشف نسخ خطی قدیمی دیوان حافظ است که در سال 824 هجری قمری کتابت شده بود. این نسخه متعلق به کتابخان خانواد هاشمی سبزپوش در شهر گورکهپور، هند است. استاد نذیر احمد بعد از تلاش و جستجوی سی ساله این نسخه را کشف کرد. این نسخه یکی از معتبرترین نسخه های مکشوف دیوان حافظ است که بعد از تصحیح با همکاری محمدرضا جلالی نائینی توس انتشارات آستان قدس در سال 1971میلادی منتشر شد. این دیوان در ایران خیلی مقبول و معروف شد و بارها به چاپ رسید. کشف این نسخه خدمت گرانبهایی به ادبیات فارسی و جهان فارسی بود و در کارنامه پر افتخار استاد نذیر احمد اهل هند قرار گرفت.
ایرانیان در مقابل خدمات گرانبهای استاد نذیر احمد را پاس داشتند و خطاب »حافظ شناس« و »ایران شناس« به وی دادند. یونسکو سال 1988 میلادی را به عنوان »سال حافظ« اعلام کرده است. نذیر احمد هم دو نسخ خطی قدیمی دیوان حافظ که اولی در سال 813 هجری و دوم در سال 818 هجری کتابت شده بود، در همان سال از طرف مرکز تحقیقات فارسی خان فرهنگ ایران در دهلی نو منتشر کرد. خان فرهنگ ایران در دهلی نو برای ارج نهادن به کار نذیر احمد به وی خطاب »حافظ شناس« اعطا کرد.
ایرج افشار محقق بزرگ و مصحح نامدار معاصر استاد نذیراحمد دربار حافظ شناسی وی می نویسد: »قسمتی از تحقیقات آقای نذیر احمد دربار دیوان حافظ و رسیدگی به نسخه های خطی آن است. اطلاع و بصیرت ایشان در زمین نسخه های خطی فارسی که در سراسر هندوستان پراکنده است، موجب شد که نسخه های خوبی از حافظ به قلم ایشان شناخته و شناسانده شود و ایشان بر اساس آنها توانست در تصحیح متون آن دیوان به نتایج تازه ای برسد« - قاسمی،:1391 . - 14
به قول محمد حسن: »ایشان یک نسخ خطی نادر و نایاب از دیوان حافظ متعلق به یک خانواد سرشناس از گورکهپور کشف کرده است. این نسخه بسیار نایاب و مهم بود که در ایران شهرت فراوانی یافت و همانجا چاپ شد« - ریحانه خاتون، . - 60 :1995 تصحیح و انتشار قدیمی ترین نسخ خطی دیوان حافظ سبب افتخار برای نذیر احمد شد. کشف چهار نسخ خطی و به دنبال آن تقریبا بیست مقاله تحقیقی و تنقیدی به زبان فارسی، اردو و انگلیسی با عناوین مختلف دربار حافظ شیرازی نوشت. موضوع مقالات وی بیشتر دربار الحاق در دیوان حافظ، منابع دیوان حافظ و مقدم جامع دیوان حافظ بود.
.3 دیوان حافظ - براساس نسخ خطی گورکهپور -
این نسخ دیوان حافظ در سال 824 هجری قمری کتابت شده و قدیمترین نسخه ای است که تا کنون معرفی و منتشر شده است. کشف این نسخه ثمر تلاش و جستجوی سی سال نذیر احمد خان است. این نسخه متعلق به کتابخان سید هاشم علی سبزپوش از فضلا و عرفای متوطن در شهر گورکهپور، هند است و افتخار معرفی آن نصیب استاد نذیر احمد است که در زمین حافظ شناسی خدمات گرانبهایی انجام داده است.
سید امیر حسن عابدی دربار این دیوان می گوید: »کارهای مهم نذیر احمد تلاش یک نسخ خطی دیوان حافظ است که قدیمترین نسخه با مقدمه بشمار می رود. نذیر احمد برای کشف این نسخه زحمت زیادی کشید که این کار برای هر کسی ممکن نیست. این نسخه در تهران سیزده بار منتشر شده بود و بسیار مقبول شد« - همان، . - 55 این مجموعه شامل بخشهای زیر است:
-1 دیوان سعدی. در حاشیه داستان منظوم جمشید و خورشید سلمان ساوجی.
-2 دیوان حافظ.
-3 دیوان جلال عضد.
-4 منتخب دیوان خجندی.
این مجموعه بطور متوس در متن دارای 17سطر 17 - بیت - و در حاشیه شامل 42 سطر - 21بیت - می باشد و به وسیل یک کاتب به خ نستعلیق تحریر یافته است. - نذیر احمد و جلالی نائینی، :1971 . - 11 این نسخه یک مقدمه دارد که دست کم یک صفحه از اول مقدم جامع دیوان حافظ افتادگی دارد.
