بخشی از مقاله
مقدمه
فرمالیست روسی بین سالهاي 1915تا 1930 شکل گرفت و رشد کرد. براساس آموزههاي این مکتب مسائل بیرونی متن مانند ساختار جامعهاي که اثر ادبی در آن به وجود آمده است، مسائل روانی و تاریخی از مسائل فرعی است و در بررسی یک اثر ادبی نباید آنها را به عنوان فرایندي تأثیرگذار در نظر گرفت. بنا بر اعتقاد آنان، ادبیات یک مسألهي زبانی است و لذا میتوان گفت که اثر ادبی یکی از انواع زبانهاست و باید به آن از دید زبان-شناسی نگریست - بشیري و خواجه گیري، . - 74 :1390 به این معنی که توجه آنان تنها بر ویژگیهایی بوده است که موجب ادبی شدن اثر ادبی میشوند، آنان فرم و شکل اثر را ازمحتواي آن جدا میدانستند. » اینان زبان را نظامی تلقی میکردند که از اندامهاي مرتبط به یکدیگر تشکیل شده است - «صفوي، . - 53 :1380
در حقیقت، خوانندهي آگاه به مسائل زبانی و زیباییشناسی با خواندن و شنیدن یک متن ادبی، لذتی دو چندان میبرد و با دریافتن شیوهها و ایجاد ارتباط بین صورتهاي آوایی، واجها، صامتها و مصوتهاي به کار رفته در متن میتواند جنبههایی از معانی مورد نظر نویسنده را دریابد.ویکتور شکلوفسکی، فرمالیست معروف، - 1984-1893 - از کسانی بود که بحث از مهمترین قواعد نظري فرمالیسم روسی را آغاز کرد. وي غریبسازي - starangmaking - یا آشنایی-زدایی را که از اساسیترین مفاهیم مطرح در نظریهي فرمالیستها است، مطرح کرد. این مفهوم نخستین بار در رسالهي وي به نام »هنر به مثابهي شگرد - 1917 - « آمده است - احمدي،. - 42: 1372
شکلوفسکی بر این اعتقاد است که بسیاري از مسائل زیباییشناسی، امروز براي ما به سبب استفادهي زیاد عادي شده و به همین دلیل تأثیر خود را از دست دادهاند؛ اما با غریبسازي میتوان دوباره از آنها استفاده کرد - شمیسا، . - 158 :1388 وي همچنین میگوید: » هنر، ادراك حسی ما را دوباره سازمان میدهد و در این مسیر، قاعدههاي آشنا و ساختارهاي به ظاهر ماندگار، واقعیت را دگرگون میکند - «احمدي، :1372 . - 47 با توجه به این نظریه، هدف شاعر روشن کردن یک مفهوم و بیان مستقیم یک موضوع نیست بلکه در یک رستاخیز واژگانی - wordtheofresurrctionthe - یعنی» تمایز و تشخّص بخشیدن به واژههاي زبان - « شفیعی کدکنی، - 6 :1385،
میکوشد تا درك ودریافت تازهاي ایجاد کند و اعجاب و لذت خواننده را بر انگیزد و این ناشی از نحوهي به کار گیري زبان ادبی است که»آفرینش مخلوقی به نام شعر را به صورت حادثهاي در میآورد که کاملا جدا و متمایز از حوادث دیگر است« - براهنی،1380، ج. - 42 :1 به هر حال میتوان گفت هر گونه تصرف در محور همنشینی و هرگونه دستکاري یا تغییر در رابطهي افقی کلمات با هم، باعث آشناییزدایی یا عادتستیزي میشود.یکی دیگر از شیوههاي غریبسازي و آشناییزدایی که در شعر رخ میدهد، غرابت و شگفتی زبان و روش نامعمول شیوهي بیان است؛ یعنی نوآوري و ابداع در طرز بیان و استعمال زبان به روشهاي مختلف که ریشه در مفهوم آشناییزدایی دارد.
همچنین بر اساس نظریات رومن یاکوبسن یکی دیگر از برجستهترین نظریهپردازان فرمالیست روسی، موضوع علم ادبی، ادبی بودن متون است نه ادبیات. ادبی بودن یا تبدیل گفتار به اثري ادبی و نظامیکه بر این تبدیل اثر میگذارد، دستمایهي اصلیاي است که زبانشناسی در تحلیل خود از شعر بیان میدارد - احمدي ، . - 43 :1372 از جمله مفیدترین کارهاي یاکوبسن که ارزشی فراتر از حوزهي صورتگرایی دارد، تجزیه و تحلیل وزن و تکرار اصوات در جناس آوایی و قافیه است. این مؤلفهها از نظر صورتگرایان، جنبهي زینتی ندارند بلکه موجب بازسازي زبان در سطح معنیشناسی، صدا و نحو میگردند - داد، :1378 . - 336 یاکوبسن در تحلیل زبانشناسانهي شعر به مقایسهي بندهاي آغاز و پایان، بندهاي زوج و فرد، جایگاه واژه در مصرع و بررسی اشعار در سطح دستوري میپردازد.
جملات اشعار را از نظر ساده یا مرکب بودن، پایه یا پیرو بودن و اسنادي یا فعلی بودن بررسی میکند که در این میان به فاعلها، مفعولها، صفات، قیدها و اسامی میپردازد - قویمی،. - 91 :1383 میتوان گفت زبان شعر یا هر متن ادبی، ویژگیهاي دقیقی دارد که باید از آن آگاه بود. زبان شعر داراي سطوح مختلف آوایی، صرفی، نحوي، بلاغی و هنري است. این سطوح در هم تنیده شده و از هم جدا نیستند - امامی، . - 1382:31یاکوبسن با بهرهگیري از نظریهي»دو سوسور« دربارهي محورهاي جانشینی و همنشینی، تأثیر شعري زبان را توضیح میدهد. از نظر وي، کلام در دو جهت معنایی مختلف گسترش مییابد؛ یعنی گذار از هر موضوع به موضوعی دیگر یا بر اساس مشابهت آن دو - جانشینی - یا بر اساس مجاورت آنها - همنشینی - صورت میگیرد. مناسبترین اصطلاح براي تعریف اول استعاره و براي تعریف دوم مجاز است - یاکوبسن، . - 39: 1369
