بخشی از مقاله
چکیده
در سده های اخیر و پس از اینکه ملت های خاورمیانه از خواب غفلت بیدار شدند و عزم خود را جزم کردند تا مشکلات دینی و اجتماعی خود را برطرف سازند، ادبیات نیز در همین راستا حرکت کرده و شاعران زیادی به مسائل دینی و اجتماعی پرداخته و تلاش داشتند تا با شعرشان در خدمت جامعه و مردم شان باشند. از این رهگذر، احمد شوقی، از جمله شاعران اجتماعی برجسته در ادبیات معاصر مصر است که با استفاده از نبوغ شاعری خود، در تلاش بود تا مردم سرزمینش را برای بدست آوردن حقوق ضایع شده خود، تحریک کند. و افکار و اعتقادات را در شعر به تصویر بکشد که در این جستار سعی شده است افکار دینی و ملی در اشعار احمد شوقی با روش تحلیلی - توصیفی بررسی شود و با نگاهی به شعر وی می توان به این امر پی برد که در زمینه اعتقادات دینی، تناقضی آشکار در اشعار وی، وجود دارد و آن اینکه از سویی موضوعات دینی و عقاید اسلامی را در شعر به تصویر می کشد و از سوی دیگر به شراب خواری و بی بند و باری علاقه مند است. اما در زمینه اعتقادات ملی گرایانه و نژادی وی هیچ شبهه ای وجود ندارد و شاعر با خلوص کامل در راه وطن و مردمش قدم برمی دارد . .
واژگان کلیدی: احمد شوقی، اشعار، افکار دینی و ملی.
مقدمه
در ادوار گذشته، شاعران اغلب در خدمت سلاطین و حکام قرار میگرفتند و از طریق مدح و ستایش آنان، جاه و مقام و ثروت کسب مینمودند، به این جهت در آن زمانها به شاعری به عنوان یک حرفه نگریسته میشد اما در دوره معاصر بنا به شرایط خاص سیاسی شعر از خدمت قدرتمندان خارج شد و به عنوان وسیلهای برای بیان نظرات و دیدگاهها و نیل به اهداف انسانی، ملی و سیاسی درآمد. حضور استعمارگران در مشرق زمین و حکومت دست نشاندگان آنها و چپاول دارایی مردم باعث شد انقلاب های متعددی در سرزمین های شرقی و به خصوص اقوام ایرانی و عرب رخ دهد. اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم را می توان به نحوی تاریخ بیداری و خیزش دوباره مسلمانان و حرکت به سوی تعالی و پیشرفت نامید. کشوری چون مصر با شکل گیری نهضت های مردمی، به دنبال مقاومت در برابر استعمار و بیرون راندن بیگانگان بود.
از سویی آشنایی با غرب و فرهنگ غربیان، دید برخی از مردمان سرزمین مصر را به زندگی تغییر داده بود و آنها به دنبال مسائلی چون حقوق بشر، آزادی های اجتماعی، حقوق زن، نابرابری های اجتماعی و .... بودند. ادبیات نیز همپای جامعه، با موجی از تحول و خیزش به سوی آزادی از بند سنت های گذشته و حرکت به سوی مسیری نوین بود. مسائل جدید باعث ایجاد مضامینی تازه در ادبیات گشت. ادبای مصر به دنبال این بودند تا به وسیله شعرشان، معضلات جامعه را به چالش بکشند و شعر خود را در خدمت آلام و آمال مردم و رهایی جامعه از بند فساد و گمراهی و ستم، قرار دهند. از جمله موضوعات و مضامینی که در ادبیات این دوره مصر دچار تحول و حرکتی رو به جلو شد، مضامین اعتقادی بود.
شاعران در ادوار شعر عربی با شدت و حدت خاصی به انعکاس مضامین اعتقادی در آثار خود پرداخته اند اما در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، جامعه عرب و بخصوص سرزمین مصر دچار تغییر و تحول اساسی در مسایل اجتماعی، سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و عقیدتی گردید و این تغییرات در شعر این دو دوره تاثیر بسزایی گذاشت، به طوری که تلاش در جهت زدون فرهنگ دینی و احیای فرهنگ ملی و باستانی و حتی غربی و جایگزینی آن به جای ارزش های مذهبی و به تبع آن جدایی دین از سیاست در اوایل قرن بیستم، در شعر عربی باعث کم رنگ شدن انعکاس مسائل اعتقادی در شعر شاعران این دوره گردید. - الفاخوری، - 421 :1422 با این حال شاعرانی چون احمد شوقی همزمان با بیداری مردم، به بیان اعتقادات شخصی و دینی خود در شعرشان پرداختند و انعکاس این موضوعات در شعرشان به وضوح قابل لمس است. وی فقط اعتقادات دینی خود را به تصویر نمی کشید؛ بلکه اعتقادات سیاسی و نژادی خود را نیز بیان می کرد که تا کنون پژوهشی در این خصوص انجام نشده لذا ضمن پرداختن به این موضوع، سوالات زیر هم مورد تبیین قرار می گیرد:
-1 افکار و مظاهر دینی و اعتقادی در اشعار احمد شوقی کدامند؟ -2 افکار ملی و اجتماعی در اشعار احمد شوقی چه تقشی دارند؟ شوقی در قصاید دینی و اعتقادی اش از اسلام و مسلمین و پیامبر و شخصیت های دینی و مذهبی سخن می گوید. او در این زمینه کتاب "دول العرب و عظماء الاسلام" را هنگامی که در اندلس بود، نوشت. - الفاخوری، - 919 :1422 »شوقی در مقابل بزرگی خالق بی همتا، سخت شگفت زده است. خداوندی که یاری رسان یتیم و پیر و ضعیف و نیازمند است و از حال تک تک بندگانش آگاه است. و جوانان را به حرکت در مسیر حق و عمل به فرامین الهی تشویق می کند و بندگان صالح اش را از خیر و برکت بهره مند می سازد:
وَری الیتَامَی لائذینَبِظِلﱢه یرَیو الأرامِلَیَعتَصِمنَ بِبابِه
ویَراهُقَد أدﱠی الحقوقَجَمیعَها
أدﱠی مِن المعروفِ حِصﱠهَ أهلِه وقَضَی مِن الأحسابِ حقﱠ صِحابِه
- شوقی، - 77/1 :1972
- یتیمانی که به بارگاهش پناه آورده اند را مورد حمایت قرار می دهد و پیر زنانی که به او روی آورده اند را مورد لطف خود قرار می دهد.
- همگان از نعمت های خداوند بهره مند می شوند. او هرگز جوانانی که در مسیر کار خیر قرار دارند را فراموش نمی کند،
- همچنان که نسبت به نیکوکاران نیز لطف بی شماری دارد و حق دوستان خود را محفوظ نگه می دارد.
شوقی در شعر زهد بسیار به امور دینی توجه می کند. او در این اشعار معتقد است که باید از قید و بند دنیا رها شد و از شهوت های نابودگر پرهیز کرد. او در این اشعار، همچون زاهد مقدسی است که همه ی وجودش جذب خداوند گشته است و از همه ی زرق و برق دنیا به دور است:
فَمَن یَغترﱡ بالدنیا فَإنّلَبستُی بِها فألبَیتُ الثیابا
ولم أرَ مثلَ جَمعِ المالِ داءً ولا مثلَ البخیلِ بِه مُصابا
فلاتقتُلکَشَهوتُه و زِنها کَما تَزنِ الطعامَ أو الشرابا
- شوقی، - 62 :1972
- هر کسی که فریفته دنیا و مادیات گشته است بداند که من هر نوع لذتی را دنبال کردم و هر کاری را امتحان کردم.
- ... هیچ مریضی بدتر از جمع کردن مال و ثروت نیست و بدترین و گرفتارترین بیمار این مرض، انسان بخیل است.
- مراقب باش تا شهوت مال اندوزی تو را از بین نبرد و از آن به دور باش همانطور که باید از غذاهای آن چنانی و شراب پرهیز کنی.
