بخشی از مقاله
چکیده
هزار و یک شب از آثار بزرگ و ماندگاری است که با داستانهای رنگ رنگ و پر راز و رمز خود از آداب و رسوم و فرهنگ و اعتقادات ملل مختلف مشرق زمین در دورهای طولانی پرده برمیدارد. مخاطب شهرزاد در این قصههای شگفت انگیز، تنها شهریار منتقم نیست؛ بلکه تمام انسانهای ق صهدو ست، دا ستانهای شهرزاد را در طول زمان نیو شیدهاند و هر یک به نحوی، از این دا ستانها بهره ها برده و به تناسب فرهنگ و آداب خود، بر آن افزوده یا از آن کاستهاند.
هزار و یک شب در طول روزگاران با ان سانهای بی شماری در سرا سر جهان در گفتگو و تخاطب و کنش و واکنش بوده است. گفتگومندی و تأثیر و تأثّر متقابل، زیربنای نظریه منطق مکالمه باختین، نظریه پرداز بزرگ روسیه است. هر چند اعتقاد باختین بر این است که گفتگومندی خصلتی مختص به رمان است، اما محقّقان فراوانی نشانه های مکالمه را در انواع دیگری از جمله شعر و حماسه و نمایشنامه هم یافتهاند. این تحقیق، خوانشی است باختینی از یکی از داستانهای هزار و یک شب به نام گوژپشت و دلاک. تلاش ما در این جستار، یافتن ویژگی های اصول منطق مکالمه از جمله چندصدایی و کارناوال در این داستان بوده است. در این جستجو به این نتیجه رسیدیم که میتوان این داستان را واجد ویژگیهای کارناوالی و بعضی از مؤلفههای چندآوایی دانست.
مقدمه
هزار و یک شب یکی از بزرگترین آثار ادبی و فرهنگی ما است. این کتاب با دنیای جادویی و اسطورهای، قصههای عامیانه و امثال و حکم و اخبار ملوک و پادشاهان، نموداری از فرهنگ، آداب و رسوم، اعتقادات و باورهای مردم مشرق زمین درباره خرافات و عشق و عاشقیها و به طور کلی نحوه زیستن و اندیشیدن آنها بوده است. روایتهای هزار و یک شب همچون آینهای، حساسیتهای اخلاقی و و اعتقادی و در مجموع، شخصیت ملتها را منعکس میکند.
فرهنگ عامه، زمینه مورد تأکید نظریه باختین است. روششناسی باختین ریشه در علاقه و توجه او به فرهنگ عامه دارد. او نیز مانند دیگر پژوهشگران معاصر خود از جمله یاکوبسون و پراپ به اهمیت ردههای پستتر فرهنگ در تقابل با فرهنگ برتر رسمی پالوده و یکپارچه واقف بود - نولدز، 1391 . - 5: هزار و یک شب جلوهگاه تودههای مردمی و فرهنگ عام آنهاست و از این نظر بستری مناسب برای پیگیری اصول نظریه باختین. البتّه باختین عالیترین نوع برای گسترش چندآوایی را رمان میداند - باختین، . - 23: 1381 اما میتوان در آثار گذشته نیز ردّپای گفتگوگری را یافت. برخورد هزار ویک شب با فرهنگهای دیگر در شکل مکالمهای باعث غنای آنها شده است.
شفاهی بودن روایتهای هزار و یک شب نشانهای از تمایل آن به گفتگومندی است؛ چون هر گفتوگویی حداقل از گوینده و مخاطب تشکیل میشود . به گفته اسدزاده »هزار و یک شب به تمامی یک »گفتار« است؛ اول آنکه صورت اصلی آن شفاهی بوده است؛ دوم اهمیت واکنش شنونده در بیان قصههاست؛ آنچه به صورت شفاهی بیان میشود و مخاطبش همیشه فردی حاضر است و مثل نوشتار مخاطب انتزاعی ندارد، مثال نابی است از گفتاری که در فرآیند بین دو فرد اجتماعی ساخته میشود.
به زبان باختینی میتوان گفت که هزار ویک شب یک نمونه کامل برای تجربه »ما بودن« است. گفتارضروتاً زمینه اجتماعی دارد و توسط یک فرد اجتماعی به فرد اجتماعی دیگر ادا میشود« - اسدزاده، . - 108: 384 در هزار و یک شب با تنوع فراوان حیات اجتماعی و شرکت گونههای مختلف مردمی در حکایات روبرو هستیم. این تنوع، باعث شکلگیری الگوهای مختلف گفتاری و از بین رفتن مرکزیت یک گفتار واحد میشود که از ویژگیهای مهم منطق گفتگویی است.
از وجوه دیگر مکالمهای هزار و یک شب وجود روابط بینامتنی آن با کتابها و عقاید ملل گوناگون است. این کتاب تألیف یک قوم و ملّت نیست. به قول ستاری شهرزاد از زبان اقوام و ملل و قبایل گوناگون سخن میگوید. »هزار و یک شب طی قرنهای متوالی در تمام عالم گردش کرده و در این گردش طولانی و پایان ناپذیر خویش برگرد ربع مسکون، بسیار عجایب و نوادر دیده و از آن توشهها اندوخته و هر قوم و قبیلهای به تناسب ذوق خویش چیزی بدان افزوده و گاه کتابی مستقل و داستانی دراز یکباره در آن درج شده و در مدت دراز به این کمال رسیده است« - ستاری، . - 60 :1368 تودوروف در تبیین نظریه مکالمه محور باختین چنین می گوید: »مهمترین ویژگی گزاره، خصلت مکالمهای یعنی بُعد بینامتنی آن است.
هر سخنی، عامدانه یا ناعامدانه، با سخنهای پیشین که درباره همان موضوع گفته شده نیز با سخنهای آینده که واکنشهای آن را پیشبینی و احساس میکند، مکالمه برقرار میسازد. آوای فردی ممکن نیست به گوش برسد، مگر این که به همسرایی پیچیده دیگر آواهای موجود بپیوندد. این امر نه فقط در مورد ادبیات، بلکه در مورد هر سخنی صادق است« - باختین، . - 22 :1381 هزار و یک شب نیز در طول تاریخ همواره در حال مکالمه با ملل مختلف و آثار آنها و تأثیر و تأثر متقابل با آنها بوده است و گفتوگومندی و بینامتنیت فرهنگی با حوزههای مختلف هنر و ادب در سراسر دنیا برقرار کرده است.
یکی از بارزترین وجوه چندصدایی این اثر، به گوش رسیدن صدای خاموش »زن« در جهان تکصدای مردانهای است که زن در آن نقش عمدهای ندارد. شخصیت اصلی هزار و یک شب، شهرزاد افسانهای است که با هوش و خردمندی بی نظیر، مرد داستان را به زندگی تازهای رهنمون میشود و روح او را با سحرکلام تسخیر میکند و او را به شیوهای هوشمندانه و شگفت انگیز به حیاتی خالی از کینه و انتقام هدایت میکند. ستّاری از قول ماری فولیک مینویسد: »در هزار و یک شب که آَیینه جهان است، سرّی نهفته است که باید کشفش کرد و آن نقش والایی است که در هر جای کتاب به زن تعلّق گرفتهاست؛ ذکاوتش با هوش مرد مقابل شده و همه کارهای بزرگ و قهرمانی که معمولاً به مرد منسوب است، دستاورد زن به شمار آمده است. این، فمینسم شهرزاد است.
فمنیسم، ابداع قرن نوزدهم نیست؛ در هزار و یک شب شاهد نبرد تن به تن میان روح آزادی و جبر و دانایی و نادانی و روشنایی و تیرگی هستیم و آن که در این پیکار پیروز میشود، زن است نه مرد« - ستاری، :1382 . - 56 این پژوهش به بررسی داستان گوژپشت و دلاک که داستان شب بیست و چهارم هزار و یک شب است، می پردازد. این بررسی بر اساس نظریه منطق مکالمه باختین صورت گرفته است و بعضی از اصول مهم این نظریه از جمله چندآوایی و کارناوال در این داستان بررسی شده است. این پژوهش به دو بخش کلی تبیین نظریه و تحلیل داستان تقسیم میشود. شیوه بررسی در این تحقیق استفاده از منابع کتابخانهای و تحلیل و توصیف داستان بوده است.
پرسش پژوهش: آیا این داستان با اصول چندآوایی و کارناوالی باختین منطبق است و کدام مولفههای این نظریه در آن، نمود بیشتری دارند؟
پیشینه پژوهش : در باره نظریه باختین و بررسی آثار کلاسیک و مدرن فارسی بر طبق این نظریه، تحقیقات زیادی صورت گرفته و کتابها و مقالههای متعددی نوشته شده است. اما در باره هزار و یک شب با این رویکرد و نیز بررسی داستان گوژپشت و دلاک از این نظرگاه، مقاله یا کتاب مستقلی مشاهده نکردیم.
-1 اصول کلی نظریه
1 - 1 -نظریه منطق گفتگو
یکی از مهمترین نظریههای روایت متن، نظریه »منطق گفتگوی« باختین است. مخاییل باختین نظریهپرداز،پژوهشگر ادبیّات و فیلسوف زبان در 1929 منطق گفتگویی با نام »چند صدایی« را معرّفی کرد. باختین عنصر اصلی فضای چند صدایی را مکالمه یا به عبارتی »منظق گفتگو« میداند.
