بخشی از مقاله
چکیده
ترجمه یکی از بهترین راهای انتقال معنا و مفهوم از یک زبان به زبان دیگر و حتّی یک لهجه به لهجه دیگر است. در فرآیند ترجمه، مترجم نقش وافری در بیان هرچه بهتر مطالب و گفتار دارد؛ چرا که انتظار میرود معنا و مفهوم به همان اندازه که در زبان مبدأ رسا و گویا است، در زبان مقصد نیز چنین باشد. ترجمه انواع مختلفی دارد؛ ترجمه تحت اللفظی، ترجمه اصطلاحی یا معنایی و ترجمه آزاد. در این پژوهش که با روش تحلیلی توصیفی و شیوه کتابخانهای صورت گرفته تلاش شده تا میان دو ترجمه معروف عربی یعنی ترجمه »احمد رامی« و ترجمه »احمد صافی النجفی« از یکی ازرباعیات خیّام مقایسهای صورت گیرد.
با توجّه به اینکه »احمد رامی« بیشتر به ترجمه تحت اللفظی گرایش داشته و »احمد صافی النجفی« شیوه ترجمه اصطلاحی و گاه آزاد را در دستور کار خود قرار داده، در نهایت »احمد رامی« در این ترجمه به خصوص در سطح موسیقایی و معنایی به رعایت امانت ملتزم بوده و تنها در انتخاب برخی اسالیب بیانی دست به گزینش زده است. در مقابل، »احمد صافی النجفی«از نظر سطح موسیقایی تقریباً به صورت آزاد عمل کرده و به حفظ قافیه آنگونه که در سرودن رباعی معمول است، نپرداخته و همچنین در برخی موارد برخلاف خیّام که از آوردن آرایههای بیانی پرهیز کرده، وی برای برگردان این رباعی از استعاره بهره جسته و در همین راستا گاه برای القای بهتر مفهوم، از ادوات تاکید بهره برده است.
کلمات کلیدی:ترجمه، رباعیات خیّام، احمد رامی، احمد صافی النجفی.
-1مقدّمه
ترجمه یکی از وجوه اساسی زبان و اندیشه انسانی محسوب میشود و به عنوان تلاش و فعالیتی هدفمند جهت رفع موانع زبانی و فرهنگی و زمینهای برای برقراری و گسترش روابط در سطوح ختلف،م از دیرباز مورد توجّه بشر بوده است. نیاز به ترجمه در ادوار مختلف و در بین اقوام و ملل گوناگون به صورتهای متفاوتی نمود یافته است؛ گاه کسب علم و دانش ازاقوام دیگر و گاه تمایل به آشنایی با فرهنگ و ادبیّات سایر ملل، نیاز به ترجمه را تشکیل دادهاند - حقّانی، 1386، ص 19 - 20-؛ بر این اساس ترجمه یک ضرورت گریزناپذیر بشری است؛ زیرا هر ملّتی هرقدر هم که به ابزارهای پیشرفت و فرهنگ دست یافته باشد، نمیتواند با استفاده از میراث خاصّ خودش، از میراث عام بشری بینیاز باشد - عبدالغنی حسن، 1376، ص. - 20
با توجّه به ضرورت تطبیق ترجمههایی که از یک متن واحد صورت میگیرد و به منظور مقایسه میزان درک مترجمان از متن و ذوق ادبی و دقّت آنها در ترجمه آن، این پژوهش درصدد تطبیق دو ترجمه عربی یعنی ترجمه »احمد رامی« و »احمد صافی نجفیاز«یک رباعی حکیم عمر خیّام نیشابوری است. خیّام یکی از آن نادر بزرگانی است که دایره نفوذ معنوی وی از حدود مرزهای میهن خود پا فراتر گذاشته و به اعصار و قرون تعلّق یافته و هرگز گذشت ایّام، آثار و افکار و رباعیّات وی را کم فروغ نکرده است و رباعیهای جاودانهاش به دلهای فسرده عشق زندگی میدمد و از117 سال پیشکه محقّقان غربی به ترجمه و تحقیق رباعیهای وی پرداختند، سیمای خیّام از گرد قرون و اعصار به فروزندگی نمایان شد - فرزانه، بیتا، ص. - 4
-1-1 ترجمه و انواع آن و ویژگی های یک ترجمه و مترجم خوب
ترجمه عبارت است از تغییر یک حالت یا شکل به حالت یا شکلی دیگر برای برگرداندن آن به زبان خود یا دیگری - لارسن، 1387، ص - 7 و جامعترین و سادهترین تعریف برای ترجمه، همان تعریفی است که »یوجین نایدا« ارائه کرده آنجا که گفته است: »ترجمه عبارت است از بازسازی نزدیکترین معادل طبیعی پیام زبان مبدأ در زبان مقصد؛ نخست از نظر معنی و سپس از نظر سبک« - سعیدان، 1388، ص. - 15 ترجمه خوب عبارت است از نزدیکترین معادل در زبان مترجم برای واژه یا متن موردنظر، با حفظ مشخصات آن متن اصلی تا آنجا که هم ظرفیت زبان اول ایجاب کند و هم عجیب و دور از ذهن ننماید.
به عبارت دیگر ترجمهای که مفهوم و پیام متن اصلی را به علاوه فرم - شکل بیان - تا سر - باشد ودقیقاً همان معنا، مفهوم، accuracyحد امکان حفظ کرده باشد«ترجمه. خوب باید دارای دقّت وصحّت - - برخوردار باشد. برای آنکه fluencyسبک و لحنی را داشته باشد که متن اصلی دارد. همچنین از سلاست و روانی - ترجمه همان پویاییهای زبان اصلی را داشته باشد، باید ضمن طبیعی بودن، دارای فهم آسان نیز باشد آنقدر که خوانندگان دریابند که درک پیام آسان است و شامل اطلاعات و تاثیری عاطفی میشود که نویسنده زبان مبدأ، آن را در نظر داشته است - لارسن، 1387، ص . - 36 امّا در باب ویژگیهای یک مترجم خوب باید گفت امروزه بسیاری از صاحبنظران عقیده دارند که مترجم خوب کسی است که به زبان مبدأ - زبانی که از آن ترجمه میشود - و زبان مقصد - زبانی که به آن ترجمه می شود - و موضوع متن مورد ترجمه احاطه داشته باشد و علاوه بر این استعداد نویسندگی مترجم باید در حد استعداد کسی باشد که اثرش را ترجمه میکند و کسی که نتواند اثر قابل ملاحظهای بنویسد بعید است بتواند ترجمه قابل ملاحظه و مناسبی از یک اثر به دست دهد.
ترجمهها از سطح بسیار تحت اللفظی به تحت اللفظی، تحت اللفظی اصلاح شده، تقریباً اصطلاحی، اصطلاحی و سپس ممکن است حتّی بهسمت کاملاً آزاد پیش بروند. ترجمهای کاملاً آزاد ترجمههای قابل قبولی برای همه مقاصد به شمار نمیآیند؛ زیرا گاهی اطلاعات اضافهای را که در متن مبدأ وجود ندارد، به آن میافزایند یا معنای زبان مبدأ را تغییر میدهند - لارسن، 1387، ص. - 21 ترجمه تحت اللفظی ترجمهای است که در آن مترجم سعی میکند برای تک تک واژههای زبان مبدأ، معادلی در زبان مقصد پیدا کند و از ترکیب آنها نخست جملهها و در نهایت متن مورد نظر را ترجمه کند. چنین ترجمهای اغلب نادرست، نامفهوم و یا حدّاقل غیرطبیعی خواهد بود. امّا ترجمه آزاد آن قسم از ترجمه است که در آن مترجم آزادی عمل دارد تا مفهوم هر
جمله را با افزودن یا کاستن یک یا چند کلمه و نیز با تغییر ساختار آن به صورت طبیعی به زبان مقصد منتقل کند - سعیدان، 1388، صص . - 18 - 17
ترجمه اصطلاحی ترجمهای است که مترجم مفهوم اصلی متن را در نظر دارد و برای رساندن این مفهوم، گاه تفسیرهایی بر آن میافزاید؛ بنابراین مفهوم حفظ می شود اما صورت و شکل ظاهری متن، مورد توجّه قرار نمیگیرد و در این قسم از ترجمه، مترجم در ترکیبات دستوری و انتخاب موارد واژگانی، از شکلهای طبیعی زبان مقصد استفاده میکند. ترجمههای اصطلاحی تمام تلاش خود را به القا کردن معنای متن زبان مبدأ معطوف می-دارند. ترجمه تحت اللفظی برای مواقعی کاربرد دارد که خواننده بخواهد مشخّصههای زبانشناسی متن مبدأ را بازآفرینی کند. این نوع ترجمه اگرچه ممکن است برای بعضی اهداف مربوط به مطالعه زبان مبدأ مفید باشد، امّا به گوینده زبان ×مقصد که به معنای زبان مبدأ علاقهمند است، کمک چندانی نمیکند دارد - لارسن، 1387، ص . - 19
-2-1 ترجمه اجزای زبان و معادلیابی در ترجمه
واژه به عنوان یکی از عناصر اساسی متن، در قلمرو ترجمه حائز اهمیّت فراوان است به حدّی که بعضی محقّقان عقیده دارند تسلّط بر یک زبان به معنای تسلّط بر سیستم روابط واژگانی آن زبان است - لطفی پور ساعدی، 1372، ص . - 76 در انتخاب واژه مناسب برای ترجمه باید این نکته را در نظر بگیریم که معنای واژه پیچیدهتر از آن است که بتوان آن را تنها از نظر روابط معنایی حاکم بر واژگان یک زبان تبیین و توصیف کرد؛ پس در گزینش الفاظ مناسب برای ترجمه، باید واژه مورد نظر را بر اساس کاربردی که در متن ایفا میکند، گزینش کنیم - همان، صص . - 81 - 80 زبانهای گوناگون طبقهها و زیر طبقههای مختلفی دارند و همیشه این امکان فراهم نیست که اسمی از زبان مبدأ به اسمی از زبان مقصد ترجمه شود - لارسن، 1387، ص - 22 مثلاً برای ترجمه تعابیر تشبیهی، مجازی، استعاری و کنایی گاه لازم است با بیانی غیرمجازی ترجمه کنیم اما در پارهای موارد نیز یکی از اصطلاحات خوب زبان مبدأ به کار میرود.
خطر واقعی در ترجمه یک اصطلاح زمانی پیش میآید که ترجمه، تحت اللفظی باشد؛ زیرا نتیجه معمولاً در زبان مقصد غیر قابل درک خواهد بود پس مترجم باید حسّاسیت خود را برای کاربرد اصطلاحات در زبان مقصد توسعه دهد و آنها را برای ایجاد ترجمهای پویا به کار ببرد - همان، ص . - 99 معادلیابی هم در حوزه واژگان مطرح میشود و هم در حوزه ساختار دستوری و انتخابمعادل مناسب برای یک واژه، مستلزم توجّه به معانی ثانویه و نیز موقعیّتی است که در آن به کار رفته است. مترجم باید در کنار معادلیابی دقیق عناصر زبان مبدأ، توجّه خود را به خوانندگان متن ترجمه و نیز قابل درک بودن ترجمه برای آنها معطوف کند - سعیدان، 1388ش، صص . - 24 - 23 پژوهشگری که میخواهد روابط متن ترجمه شده با اصل آن را بررسی کند باید بکوشد نظام قواعد مترجم یعنی نظام مربوط به انحراف، برجسته سازی و تطابق دو متن را کشف کند - گنتزلر، 1380، ص. - 132
-2 روش تحقیق و سوالات پژوهشی
پژوهشی که فراروی شماست با روش تحلیلی توصیفی و استفاده از کتابهای مختلف در زمینه شعر خیّام، اندیشههای او، و نیز منابعی پیرامون اصول و مبانی ترجمه و انواع آن صورت گرفته و در صدد پاسخ دهی به سوالات زیر است:» - 1احمد رامی«در ترجمه این رباعی خیّام چگونه عمل کرده است؟» - 2احمد صافی النجفی«در ترجمه خود به کدام نوع ترجمه گرایش داشته و تا چه میزان موفّق بوده است؟ - 3 نقاط اشتراک و افتراق »احمد رامی« و »احمد صافی النجفی« در ترجمه عربی رباعی مورد نظر چیست؟
