بخشی از مقاله
چکیده
شعر حجم را رؤیایی شعر نخبگان میداند. درک این نوع شعر به علت تصاویر پیچیده و نیز ارتباط عناصر تشکیلدهنده آن با کل یکپارچه شعر دشوار است. رابطه بین عناصر صوری شعر حجم، گاه بسیار انتزاعی است. این مقاله در پاسخ به این پرسش است که چه عناصری فرم مجموعه شعر »دریایی-ها« از یداالله رؤیایی را شکل داده است به بیان دیگر چگونه اشعار آن، فراتر از اینکه خود یک شعر مستقلند، ساختار منسجمی را در کل مجموعه پدید میآورند. بر اساس مدعای شاعران حجمگرا، فرم عنصر اصلی شعراست. در این نوشتار پس از بیان مقدماتی درباب شعر حجم، نشان داده میشود که در سه سطح واژگان شعری، تصویر و محتوا فرم این مجموعه چگونه شکل گرفتهاست. عنوان این مجموعه، پیش از خوانش، مجموعه مفاهیم دریا را در ذهن خواننده برمیانگیزد تا همچون چارچوبی تمام مفاهیم صریح و ضمنی را در خود جای دهد. قویترین ارتباط فرمی در این مجموعه از رهگذر انتخاب واژه شکل گرفته و واژگان در روابط معنایی ترادف، رابطه جزء و کل و مجاورت با سرواژه دریا پیوند دارند.در سطح تصاویر نیز عموماً دریا، به تعبیر حجمگرایان سکوی پرتاب به ماورای واقعیت است و کمتر کاربرد استعاری دارد. در سطح محتوا نیز تقابل سرزمین خود با دیگری، آزادی با زندگی مبتنی بر عرف و عادت، تقابل آرزو و واقعیت در حس رمانتیکی پیوستن به طبیعت، و سرانجام تحرک و شادمانی در تقابل با خستگی و توقف رکودِ انسان مفاهیمی هستند که اشعار این مجموعه را پیوند میدهد.
کلیدواژه: شعرحجم، یداالله رؤیایی، دریاییها، فرم.
-1 مقدمه و طرح مسئله
جدال کهنه و نو در دورهای از تاریخ شعر معاصر، پس از نیما، جای خود را به جدال نو و نوتر داد. شیوه نیما در شعر نو منسوخ و کهنه شمرده شد و گروههایی با ادعای نوگرایی وارد عرصههای مختلف هنری شدند که داعیه آنان عصیان و شورش برضد تمام قراردادهای موجود بود. برای مثال روایت آغازین بیانیه »خروس جنگی« صحنه ای را نشان میدهد که همه نشسته اند و به آواز قافیهدار بلبل گوش میسپارند که ناگهان خروس بی اعتنا به جمع گلوی بلبل را میدرد. معنای ضمنی این حکایت آن است که بلبل بیقصد جنگ درحالیکه شنوندگان از شنیدن صدای او لذت میبرند، محکوم به نابودی است. خروس میتواند در جمعی دیگر آواز سر دهد و ستایندگان خود را داشته باشد، اما می-خواهد همه صداها را خاموش کند.
این روایت بیانگر فضایی است که چه در جدال کهنه و نو و چه در جریانهای حاشیهای پس از نیما دیده میشود. در سیزده بند این بیانیه ادعا شده که خروس جنگی آغاز دوره نوین هنری است و بیرحمانه بر ضد تمام سنن و قوانین هنری تاخته و نابودی کهنه پرستان شکلهای هنری و مقلدان آنها را پیش بینی کرده است. - شمس لنگرودی،1378، ج - 459-452: 1 عجیب است که این بیانیه با این اندازه خشونت خود را نمود صمیمیت با درون میداند که سراپا جوشش و جهش زندگانی است، در پایان این بیانیه کار به نفرین میرسد که نهایت عدم تسامح و تعادل است. این نگاه، کمابیش در دیگر پدیدآورندگان جریانات شعری پس از نیما دیده میشود و مدافعان و مخالفان این جریانات بیشتر تحت تأثیر احساسات خویش، درباره آن اظهارنظر میکنند.
شعر حجم با بیانیه رسمی آن در سال 1348 چندی پس از چاپ آثاری از یداالله رؤیایی، پرویز اسلام-پور، بیژن الهی و دیگران شناخته شد. بیانیه شعر حجم، نقاط تاریک و نیمه روشنی دارد که بازخوانی شده و میشود. برخی جملات این بیانیه مبهم و شاعرانه و مبتنی بر کلی گویی و موضعگیری درباره جریانات دیگر شعری است. آفرینشگران شعر حجم معتقدند که شعر کلاسیک و نو، زایایی خود را از دست دادهاند و باید در آفرینش شعر طرحی نو افکند. رسالت و تعهد که ناشی از فضای سیاسی آن روزگار در القای تعلیمات مارکسیستی و شعر شاعران منسوب به حزب توده است، در شعر حجم نفی میشود. خفقان پس از کودتا و بسته شدن فضای سیاسی و گریز شعر به استعاره گویی و سمبولیست نیز از نظر مدافعان شعر حجم، سبب ایستایی و سکون در شعر شده بود.
درباره تاریخ، دلایل و زمینههای پیدایش به طور کلی جریان شناسی و نیز ویژگیهای زبانی و فکری آن مطالب بسیاری نوشته شده است. از دلایل شکلگیری شعر، تشدید نوگرایی و خستگی از رمانیستم و سمبولیسم و تأثیرپذیری از سوررئالیسم را میتوان نام برد. - شیری، - 79-90 :1388 علاوه بر اینها، اهتمام گروهی به کنار نهادن شعر سیاسی و مقابله با تفکری که شعر را مبارزه میداند و دنبالهروی از اندیشه هنر برای هنر میتوان اشاره نمود. تعهدگریزی و فردگرایی، بیتوجهی به عنصر اندیشه و گرایش به خیال از ویژگیهای فکری این نوع شعر دانسته شده است. - حسینپور، - 319- 306 :1384 پژوهشهای دقیق و دور از جانبداری هنوز درباره این نوع شعر چندان صورت نگرفته است. این پژوهش به بررسی یکی از مجموعه اشعار یداالله رؤیایی میپردازد. سوال اصلی پژوهش آن است چه عناصری فرم این مجموعه شعر را شکل داده است و چگونه اجزای این مجموعه با یکدیگر ساختار آن را از دیگر اشعار متمایز میکند.
-1 پیشینه پژوهش
آرا و نظریات امضاکنندگان بیانیه و شاعران آن را، از دهه 40 تاکنون در دسترس است. بیانیه شعر حجم و نکات اساسی آن بارها مورد پرسش واقع شده و در آثار رؤیایی، بخشهایی از ابهامات آن روشن گردیده است. چنانکه در آغاز گفته شد، در خصوص جریانشناسی شعر حجم مطالعات فراوانی صورت گرفته است؛ »تاریخ تحلیلی شعر نو« و »جریانهای شعری معاصر فارسی« از این جمله است. در کتاب »شرح حاشیه« از اکبر بیرانوند، فصلی به شعر حجم اختصاص دارد. زمینهها و دلایل پیدایش آن نیز در مقالاتی همچون »جریان شعر حجم« از دکتر قهرمان شیری و یا »شعر موج نو و شعر حجم گرای معاصر ایران« نوشته دکتر علی حسین پور، واکاوی شده است. برخی مقالهها بیش از آنکه نگاه تحلیلی داشته باشد، جهتگیری له یا علیه امضاکنندگان بیانیه است. نکاتی که درباره ویژگیهای شعر حجم آمده است، عموماً مربوط به زبان نثرگونه و یا آشناییزداییهایی است که در حوزه کاربرد زبان و نحو وجود دارد. از آن است. کوششهای اندکی برای به دستدادن راهکارهای در درک شعر حجم و تحلیل نمونههایی از آن صورت گرفته از جمله منصور کوشان با توجه به عناصر ساختار هرمی شعر، از دیدگاه خود، چند نمونه از این نوع شعر تحلیل نموده کهعمدتاً بازگوکننده مسائل کلی است و ابهامات شعر ناگشوده میماند. - کوشان، - 160- 140 :1387 با وجود این کوششها، درک این اشعار برای خوانندگان و علاقمندان شعر دشوار است.
