بخشی از مقاله
چکیده
نظریه نشانه شناسی مایکل ریفاتر با طرح دو نوع خوانش اکتشافی - - heuristic reading و خوانش پس کنشانه - - retroactive reading معنای نهایی شعر را با تکیه بر »توانش ادبی« خواننده تحلیل می کند. در این نظریه خواننده محور، با تفکیک زبان شعر از زبان عادی، بر زبان شاعرانه و کشف پیام نهفته در لایه های درونی شعر تاکید می شود. همچنین در فرایند خوانش شعر، عناصر غیردستوری به عنوان نشانه های متنی محسوب می شوند که خواننده را به لایه های ناپیدا و عمیق تر رهنمون می سازند؛ در نتیجه زمینه برای ساماندهی انباشت ها و منظومه های توصیفی و درنهایت شبکه ساختاری شعر مهیا می شود.
این مقاله در بخش اول ضمن معرفی اجمالی نشانه شناسی، چهارچوب مفهومی نظریه نشانه شناسی مایکل ریفاتر را تبیین می کند و در قسمت دوم با بررسی شعر »الطلاسم«، به دو انباشت »معمای هستی« و »دریا« و دو منظوهای توصیفی »یأس و سرگردانی شاعر« و »پوچی و تناسخ پدیده های طبیعت« دست می یابد. همچنین پس از ترسیم انباشت ها و منظومه های توصیفی، با استفاده از تداعی های واژگانی، به این شبکه ساختاری شعر الطلاسم می رسد: راز آلود بودن هستی و معمای حیات، بی سرانجامی و حیرت و سرگردانی در پرسش از معماهای زندگی.
مقدمه
نشانه شناسی - - semiotics نظریه، دانش یا شاخه ای است که نشانه ها و فرایندهای تاویلی و رابطه دال و مدلول را به مطالعه می گیرد. در فرهنگ کالینز به معنی »مطالعه نشانه ها و نمادها« درج شده است - کوثری،:1378 . - 31 گستره پژوهشی این نظریه چنان وسیع و ناهمگون است که نمی توان کاربرد آن را در چهارچوب معینی محدود کرد. در گذشته مباحث نشانه شناسی جزو فلسفه به معنای عام کلمه بوده است اما امروزه عمدتا نشانه شناسی معادل دو واژه سمیولوژی - semiology - و سمیوتیکز - - semiotics استفاده می شود و زبان شناسی به تمامی با سه حوزه نحوشناسی، معناشناسی و کاربردشناسی زیرمجموعه نشانه شناسی قرار می گیرد. موریسmorris و کارناپcarnap سه رویکرد اساسی برای نشانه شناسی برمی شمارند:
-1 بررسی کیفیت به کار گیری نشانه ها و رمزها به منزله ابزار ارتباط در زبان خاص.
-2 بررسی رابطه بین رمز و آن چه که بر آن دلالت می کند یا اشاره دارد.
-3 بررسی رمزها در روابط با یکدیگر. - مختارعمر، - 22 :1386
مکاریک makaryk با اشاره به این که نشانه شناسی حوزه ای چند رشته ای است، نشانه شناسی معاصر را نشات گرفته از آرای دو نظریه پرداز برجسته می داند: فردینان دو سوسور - 1913-1857م - زبان شناس فرانسوی و چارلز سندرس پیرس - 1914-1839م - منطق دان آمریکایی که در سال های آغازین قرن بیستم به تدوین نظریه ای درباره نشانه ها و کارکرد آن ها پرداختند و پس از چندین دهه، شالوده ای برای تحقیقات در رشته هایی مثل مطالعات ادبی، جامعه شناسی، انسان شناسی، هنرهای بصری مطالعات سینمایی و ... شد. - مکاریک، :1385 . - 326 با اذعان به دشواری تعریف جامع و مانع »نشانه«، به اجمال هم سخن با آلستون Alston می توان گفت که معقول ترین کار این است که در تعریف نشانه، نشانه چیزی بودن را به صورت به خاطر آوردن]یا به یاد انداختن[ تعریف کنیم.
در دورنمایی فراخ تر سابقه تاریخی نشانه شناسی به یونان باستان برمی گردد. Semiotics از واژه یونانی semeion به معنی »نشانه« و »به ازای چیزی قرار گرفتن« برگرفته شده است. از ریشه semio و در کنار آن sema به معنی »نشانه« و »علامت« واژه های متعددی شاخته شده است؛ به گونه ای که بقراط - 460-377 پیش از میلاد - بنیان گذار دانش پزشکی را »پدر و استاد نشانه شناسی« نامیده اند. وی به بررسی دردنماهای مرتبط با بیماری که مبنایی برای تشخیص بیماری بود، پرداخت. بررسی نشانه ها در چهارچوب های غیرپزشکی به هدف فیلسوفان سرتاسر دوره ارسطو - 384-322 پیش از میلاد - و فیلسوفان رواقی تبدیل شد. همچنین سنت آگوستین - - 430-354 از نخستین کسانی بود که نشانه های طبیعی را از نشانه های قراردادی متمایز کرد.
کانت - - 1804-1724 نیز دانش نشانه های طبیعی و عام را در مفهوم نوعی دانش عام شناخت انسان معرفی می کند. بی تردید سرچشمه امروزین نظریه نشانه شناسی را باید در اثر شاخص جان لاک - 1704-1632م - با نام »رساله ای در فهم بشری« جست که مطالعه صوری نشانه ها را وارد فلسفه کرد. سال 1690 لاک هنگام استفاده از اصطلاح semiotice نخستین بار این واژه را دانش نشانه ها و مطالعه ماهیت نشانه هایی که ذهن برای درک پدیده ها به کار می برد یا برای انتقال دانش خود به دیگران استفاده می کند، معرفی کرده است.
