بخشی از مقاله
چکیده
سیمین دانشور یکی از بزرگترین نویسندگان معاصر ایران است. مجموعه ل به کی سلام کنم؟ ل سومین مجموعه داستانهاي کوتاه وي پس از لآتش خاموشل و لشهري چون بهشتل محسوب میشود. داستان کوتاه سوترا، آخرین و از مهمترین داستانهاي این مجموعه است که در سال 1359 منتشر شده است. دانشور در سوترا با استفاده از مراسمی آیینی موسوم به زار و نوبان بستر ورود اسطوره به داستان را فراهم کرده و از اسطوره به عنوان زمینهاي در پرورش داستان بهره گرفته است.
این پژوهش با شیوهاي توصیفی- تحلیلی و از طریق مطالعه موضوع و آثار مرتبط در حوزة نظري، با استفاده از ابزار کتابخانهاي و منابع تحقیق، کیفیت بازتاب اسطوره را در داستان کوتاه سوترا اثر سیمین دانشور بررسی و سعی کرده است تحلیلی اسطورهاي از داستان را ارائه کند. این تحلیل در قالب پیوند اسطوره با آیین و در جلوههاي متعدد آن از قبیل گسستن از زمان عینی و سرشت قدسی آیین مبتنی بر اسطوره و نیز در استفاده از دیگر نمودهاي اسطورهاي صورت گرفته است.
کلیدواژهها: سیمین دانشور، سوترا، اسطوره، آیین
-1مقدمه
به کی سلام کنم، سومین مجموعه داستان سیمین دانشور است که در سال 1359 منتشر شده و تا کنون به چاپ پنجم رسیده است. این مجموعه ده داستان به نامهاي تیله شکسته، تصادف، به کی سلام کنم؟، چشم خفته، مار و مرد، انیس، درد همه جا هست، یک سر و یک بالین، کیدالخائنین و سوترا دارد. »داستانس هاي این مجموعه در دههي 1350 نوشته شدهاند و اعتراض به خفقان سیاسی و انتقاد از خودباختگی زنان در روند مدرنیزاسیون تحمیلی، بن مایهي آن را تشکیل میدهد. - «میرعابدینی، - 1113 :1377 آخرین داستان این مجموعه یعنی سوترا، داستانی داراي ساختاري دقیق و لایههاي مختلف معنایی بر مبناي آیینی ویژه است که تمایزي خاص به آن داده است. این داستان که رنگ محلی آن به وضوح قابل مشاهده است، ضمن بازگویی مصائب و مشکلات ساحل نشینان جنوب، نگاهی به ادیان مختلف نیز دارد.
در سوترا قهرمان داستان، ناخداي زارگرفتهاي است که مطابق آیینی محلی مربوط به سواحل جنوبی ایران، باید جن یا زار که وجودش را تسخیر کرده، طی مراسمی خاص از او دور شود تا سلامتیاش را بازیابد. هنگام اجراي مراسم، ناخدا به شیوهاي رویا گونه زندگی گذشتهاش را مرور میکند. این بیان رویاگونه همراه با توصیف مراحل مختلف آیین زار و نوبان، بسترهایی اسطورهاي برا براي داستان فراهم کرده است. » نقد ادبی با بهرهگیري از توجه انسانشناسی فرهنگی به آیینها و نیز توجه روانشناسی تحلیلی به رؤیاها،
مجموعه مقالهها 6097
اسطورهها را همانا وحدت یافتن آیینها و رؤیاها در قالب کلام میداند؛ آیینها و رؤیاهایی که در غیر این صورت بیانناشده میمانند. - «مکاریک، - 34 :1388 تلفیق رویا و آیین با برخی ویژگیهاي مبتنی بر واقعیت داستان را پیش میبرد و در نهایت با پایان مراسم، و نجات از دست زار، ناخدا در دیدگاه عوام جنبهاي قدسی مییابد. هدف این پژوهش این است که بسترهاي اسطورهاي سوترا را مطالعه کند و داستان را بر اساس آن تحلیل نماید.
-2پیشینه پژوهش
دربارة سوترا علاوه بر معرفی مختصر در مجموعههاي معرفی و نقد داستان از قبیل صد سال داستانس نویسی ایران، به طور مستقل مقاله سوترا سورة امید از لیلا یوسفی را میتوان نام برد که در آن سوترا از لحاظ ویژگیهاي داستانی از قبیل درونمایه، زاویه دید، شخصیتپردازي و ... بررسی شده است. دربارة آیین زار و نوبان پژوهشهایی از قبیل اهل هوا از غلامحسین ساعدي و مقالهاي به همین نام از علی بلوكباشی در دایرهالمعارف بزرگ اسلامی انجام شده است. اما این مقاله به دنبال تحلیل اسطورهاي داستان سوترا است و میکوشد گرهخوردگی آیین و داستان را با اسطوره تبیین نماید.
-3سوترا
سوترا همانگونه که درپاورقی متن کتاب هم توضیح داده شده - دانشور، - 233 : 1380 اصطلاحی به زبان سانسکریت و به معنی سوره است. سوتراها از نوشتههاي ودا هستند و از » ابیات بسیار کوتاه و مختصر تشکیل شده« - شایگان، - 360 : 1343 و چهار نوع هستند: شروتاسوترا که مراسم قربانی را بیان می کنند، گریهیا سوترا که مربوط به آداب و رسوم قومی و خانوادگی است، شلیپاسوترا که فنون مختلف هندسی و اندازهس گیري مربوط به ساختمان معبد و محراب قربانی را توصیف میکند و دهارماسوترا که مربوط به فقه و قانون و اخلاق مذهبی و دینی است. - همان - به نظر میرسد دانشور در برگزیدن این عنوان براي این داستان، به این چهار نوع، نظر داشته است. چرا که مراسم موصوف در داستان، مراسمی براي رهانیدن بیمار از چنگال بادهاي زار و نوبان است؛ در این مراسم، اعمال و مناسک خاص از جمله قربانی کردن صورت میگیرد. این آیین، آیینی محلی است؛ رهانیدن بیمار، با فنون و ترفندهاي خاصی همراه است و در عین حال این مراسم از صبغهي مذهبی هم برخوردار است.
ضمن این که عنوان داستان به معنی سوره، در نثر داستان هم بیتأثیر نبوده است. چرا که در قسمتس هایی، نثر داستان به نثر آیات کتاب مقدس بسیار نزدیک میشود از جمله: » مسافرها با آن چشمکهاي ستارههاي امید چه شدند؟ چه بر سر جاشوها آمد؟ االله اکبر، بزرگ است خداي ابراهیم - «دانشور، :1380 - 246، » مردي را نشان میکنند، مجذوبش میشوند و سلامش میگویند. سلام بر مردمی که اشتباه نمیکنند.« - دانشور، » - 254 :1380 ابتهاج از آنان بود و قرین شبان و روزانی که اعتقاداتشان قوام مییافت و جان بر سر دست نهاده، زبان حالشان میگفت: اي ایمان، یقین را به ما ارزانی دار - «دانشور، - 256 : 1380
نهمین همایش بین المللی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران
-4آیین زار و نوبان
آیین زار و نوبان، مراسمی آیینی است که در سواحل جنوبی ایران به منظور رهانیدن بیمار زار زده از وجود جن یا باد برگزار میشود. » زار یک نوع بیماري است که معمولاً با معالجات پزشکی قابل درمان نیست، زیرا اهالی معتقد هستند که نوعی باد یا جن، وجود شخص را تسخیر کرده است که تنها با برگزاري مراسم میتوان، آن باد را آرام کرد و بیمار را از بیماري رهانید. باد زار یا جن، جنونی است که مریض را هوایی میکند و تا بیرون نیاید ممکن است بیمار را از بین ببرد. - «خبري و دیگران، - 11 :1385
مردم ساحلنشین جنوب ایران، ارواح و جنها را به صورت باد میپندارند و معتقدند که هر بادي جنی دارد که با آن به درون جسم آدمیزادگان میرود و آنها را تسخیر و »هوایی« میکند. - ساعدي، - 53 :1346 بادي که وجود بیمار را تسخیر میکند چند نوع است. مشهورترین این بادها باد زار یا باد کافر، باد نوبان و باد مشایخ هستند. باد زار از همه خطرناكتر است، باد نوبان شخص را علیل و بیحرکت و افسرده میکند. باد مشایخ که عدهاي از آنان مسلمان و عدهاي دیگر خطرناك هستند در سواحل مسلماننشین فراوان است. - خبري، همان - براي رهانیدن بیمار از وجود هریک از بادها به متخصص آن باد موسوم به بابا یا ماما نیاز است. در داستان سوترا، بیمار، زار زده است و به همین دلیل معالجهي او توسط بابازار انجام میشود. این باباها یا ماماها ضمن برگزاري مراسم، اقدام به جادو پزشکی میکنند. جادو پزشکان اهل هوا براي پایین و زیر آوردن باد از مرکبش، و رهانیدن بیمار از آزار جنْباد، مجالسی برپا میکنند و آداب و اعمالی انجام میدهند. این آداب و اعمال در سه مرحله در حجاب نگهداشتن بیمار، احضار جنْ باد، و تسخیر باد و پایین آوردن آن از مرکب در مجلسی به نام »مجلس بازي« اجرا میگردد. - بلوكباشی، - 1380
مجلس زار چنین تشکیل میشود که بابا یا ماماي زار با دهلهاي مخصوصش در صدر مجلس قرار میگیرد. در وسط بساط، مودندو - بزرگترین دهل اجراي مراسم - ، را روي سهپایهاي میگذارند. بابا یا کسی که قرار است مودندو را بزند همیشه روي چارپایهاي پشت دهل مینشیند. کنار دهل مودندو، یک دهل بزرگ دو سر معمولی به نام دهل گپ می گذارند و کنار آن، دهل دیگري به نام کسر. قبل از شروع مجلس سفرهي مفصلی پهن کردهاند که در این سفره همه چیز موجود است. از جمله گوشت و خونی که براي اجراي مراسم لازم است. خون سر سفره، خون قربانی زار است، و این قربانی معمولا یک بز است که در همان مجلس سرش را بریده و خونش را درون طشتی سر سفره گذاشتهاند. تا باد خون نخورد به حرف در نمیآید. بنابراین براي این که خوب فهمیده شود باد چه میخواهد، لازم است شخص مبتلا خون بخورد، خون خوردن نشانهي شدت و وابستگی شخص مبتلا به اهل هوا ست. اعتبار و مقام هر بابا یا ماما به تعداد خونس هایی که خورده است بستگی دارد. بابا یا ماما با تکان دادن خیزرانی که در دست دارد مجلس بازي را شروع میکند. خود بابا اغلب به سراغ مودندو میرود و کوبیدن و شعر خواندن را شروع میکند. مجلس که گرم شد دیگران هم همراه آواز بابا دم میگیرند. این آوازها در ایران بیشتر به زبان عربی است که بعد از چند بیت
