بخشی از مقاله
چکیده
جلال آل احمد، نویسندهای است متعهّد و مسئول که رسالت اجتماعی و انسانی خود را روشنگری و کوشش در جهت اصلاح جامعه میداند. بنابراین فضای سیاسی- اجتماعی دوران خود و محدودیت ها و کاستیهای موجود را تصویر می کند و به چالش می کشد. »مدیر مدرسه« یکی از رمانهای موفّق اوست که عرصه را برای انتقادهای اجتماعی و سیاسی نویسنده و شکایتش از نابهسامانی جامعه فراهم نموده است. روابط ناسالم اجتماعی، اوضاع ناهموار فرهنگی، عدم توازن اقتصادی اقشار مختلف جامعه، خودباختگی سیاسی و فرهنگی و نومیدی از اصلاح امور، ازجمله مواردی است که میتوان آنها را اندیشهحاکم و مسلّط بر داستان این کتاب دانست.
وی با پردازش این مضامین در قالب داستان یک مدرسه بهعنوان مشت نمونه خروار، با بیانی ساده و همه فهم درصدد تعمیم معضلات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی به کل جامعه استواقعیّاتی. که برگهای فراوانی از تاریخ غمانگیز کشور را به خود اختصاص داده است و او به عنوان یک روشنفکر درصدد برمیآید تا محیط اطراف خود را متحوّل سازد اما مسیر را چنان ناهموار و پرفراز و فرود مییابد که در چنبره فسادهای اداری و اجتماعی، روزمرّگی و عدم تقاضای مردم برای داشتن چشماندازی روشن و شیفتگی به غرب و مظاهر و مصنوعات آن دیار، گرفتار میشود و چاره را کنارهگیری و انزوا می بیند.
کلیدواژهها: مدیر مدرسه، جلالآل احمد، رمان، رمان اجتماعی، درونمایه.
مقدّمه
جلال آل احمد 1348 -1302 - ه.ش - یکی از پرچمداران جریانهای ادبی در دوره حکومت پهلوی است. وی روشنفکری معتقد و تا حدّی مذهبی است که خود را در برابر اجتماع متعهّد میبیند و لذا زندگی سیاسیاش پرفراز و فرود و متلاطم است. او در سال 1323 - ه.ش - به حزب توده می پیوندد - آلاحمد، - 308 :1369 و بعدها بهخاطر ذهن نقّاد و نهاد ناآرامش از حزب جدا میشود و تا حدودی از مسایل سیاسی دوری میکند. در هر صورت وجه غالب افکار او نگاه سیاسی- اجتماعی به جریانهای اجتماعی است.او نویسندهای است مسئول که از زندگیخاصّ ایرانی الهام میگیرد و از برجستگان مکتبی است که با صادق هدایت بارور شد. او نه تنها اهل اندیشه بلکه مرد عمل نیز هست.
»آل احمد نیز مانند ژرژساند که می گفت: پیشه من آزادی است، آزادی را برگزید و برای آزادی: آزادی روشنفکران و آزادی گفتن و نوشتن، قلم و قدم میزد و چون در برابر اجتماع، خود را مسئول می دانست، همواره در میان گود بود و در حال مبارزه و رسالت نویسنده را هم چون شمشیر دموکلس پیوسته بر سرخویش آویخته مییافت.« - کسمایی، - 116 :1363 جلال رسالت و تعهّد خود را در انعکاس دردها و رنج های مردم میبیندجانب. حقّ و حقیقت را می گیرد و چون سارتر و کامو خود راامانتدار »میراث بشریت« میداند و به جای افکار و تصاویر ذهنی از لزوم فداکاری در راه عشق سخن میگوید. به همین خاطر نشانهها و ویژگی های اجتماعی، سیاسی و عقیدتی داستانهای او برجنبه هنریو فنّی آن غالب است. از داستانهای مشهور او »مدیر مدرسه«، »نون والقلم«، »زن زیادی« و »پنج داستان« است. نثر او ساده و صریح، کوتاه، طنز گونه و نزدیک به گفتار است.
چارچوب مفهومی
رمان - Roman - کلمهای است فرانسوی که مترادف نوول - Novel - در زبان انگلیسی میباشد . رمان،» روایت منثور خلّاقه ای است که معمولاً طولانی و پیچیده است و با تجربهانسانی همراه با تخیّل سروکار دارد و از طریق توالی حوادث بیان میشود و در آن گروهی از شخصیتها در صحنهمشخصّی دست دارند.« - میرصادقی، - 118 :137رمان و داستان بلند به مفهومی که امروزه به کار میرود در ادبیّات کهن ما سابقه نداشته است. پیدایش رمان در ایران بیشتر محصول اندیشههای مشروطهطلبانه استاین. تفکّرات موجب گردید تا داستاننویسان ایرانی از احساسات و هیجانات صرف فاصله بگیرند و زبان خود را رد جهت توصیف واقعیّات بهکار برند.
رمان بازتاب طبیعت زندگی انسانی و تصویر و نمایشی از مفاهیم اخلاقی و اجتماعی است. رمان» شکل داستانی خاصّ دوره سرمایه داری است و پیوند تنگاتنگی با قشرهای متوسط جامعه سرمایهداری دارد و به تعبیر هگل، رمان حماسه جدید بورژوایی است.« - ایرانی، - 133 :1381 در تعریفی دیگر از رمان میتوان چنین گفت کهروایتی» است تخیّلی، متفاوت با قصّه که حوادث آن به آسانی میتواند در زنجیره حوادث معمولی حیات انسان در فضای جامعه جدید قرار گیرد.« - آلوت، - 51 :1380 نخستین» رمان در زبان فارسی که از خُلق و خوی زندگی مردم ایران صحبت کرده و از تکنیک رماننویسی روز هم بهره داشته باشد درواقع رمان - حاجی بابا اصفهانی - است که جیمز موریه، منشی سفارت انگلستان در ایران نوشته بود.
این رمان به زبان انگلیسی نوشته شده، در سال 1824 م 1204 - ه.ش - در لندن منتشر شد و بعد از چندی از انگلیسی به فرانسه و از فرانسه به قلم میرزا حبیب اصفهانی به فارسی درآمده است.« - لنگرودی، - 31 :1381 رمان بوف کور را میتوان سرآغاز رمان مدرن فارسی دانست زیرا هدایت در تضادّ با ساختار کهنهجامعه و ساختار رمان سنّتی، رمان نو فارسی را آفرید.یکی از گونههای رمان، رمان اجتماعی است. در این نوع رمان، تکیه بر تأثیر اجتماع و مناسبات و روابط اجتماعی بر شخصیتهای داستانی و همینطور شکافتن مسایل و واقعیتهای عینی جامعه است تا بتواند همه ابعاد جامعه را تحت نگاه دقیق انتقادی خود درآورد.
»رمان اجتماعی، رمانی است که بر نفوذ جامعه و اوضاع اقتصادی و نیز بر شخصیتها و وقایع داستان تأکید می ورزد و تأثیر اقتصاد و وضعیت و موقعیّت اجتماعی را بر رفتار و سلوک انسان در زمان و مکان معیّن مورد ارزیابی و بررسی قرار میدهد و مفهومضمنی و صریح »تز« اصلاحات اقتصادی و اجتماعی را تصویر میکند.« - میرصادقی، - 120 :1377 در بررسی رمان آنچه که جهتگیری و هدف نویسنده را بهصورت پنهان و آشکار بیان میکند و روح حاکم بر داستان را مینمایاند،درونمایه است. درونمایه یا Theme که گاهی از آن به مضمون هم تعبیر می شود عبارت از؛ فکر» اصلی و مسلّط در هر اثری است؛ خط یا رشتهای که در خلال اثر کشیده میشود و موقعیتهای داستان را به هم پیوند می دهد.
درونمایه هر اثری، جهت فکری و ادراکی نویسندهاش را نشان می دهد.« - داد، - 219 :1390 درونمایه میتواند جهتگیری و هدف نویسنده را بیان کند و پیونددهنده و هماهنگکننده اجزای داستان باشد. »درونمایه با پیام متفاوت است؛ پیام یک مطلب اخلاقی و آموزنده است امّا درونمایه ممکن است این ویژگی را نداشته باشد و حتّی گاهی خصوصیّاتی ضدّ اخلاقی داشته باشد.« - میرصادقی، - 173 :1385جوزف شیپلی مولّف فرهنگ اصطلاحات ادبی جهانی، درونمایه را اینگونه تعریف می کند: »درونمایه عبارت است از جوهر بیان، عمل یا حرکت زیربنایی یا موضوع کلّی که داستان تصویری از آن است.« - همان: - 176
پیشینه تحقیق
تاکنون درباره جلال آل احمد و آثار او کتابها، مقالات و سخنرانیهای بسیاری به چاپ رسیده است که هر کدام بهمعرّفی و تحلیل و نقد بخشی از آثار او پرداخته اند. درباره رمان مدیر مدرسه نیز وضع به همین منوال است. به عنوان نمونه شاید بتوان گفت که از نخستین نقدهایی که بر کتاب »مدیر مدرسه« نوشته شده است، نقد محمدعلی جمالزاده، در شماره دوم مجله راهنمای کتاب در سال 1337 میباشد. از دیگر اندیشمندان میتوان عبدالعلی دستغیب را نام برد که در کتاب »نقد آثار جلال آل احمد - 1371 - « به تحلیل و نقد مدیر مدرسه پرداخته است. حسن میرعابدینی نیز در کتاب »صد سال داستاننویسی - 1380 - «به معرّفی و تحلیل آثار آلاحمد و از جمله رمان مدیر مدرسه می پردازد و جواد اسحاقیان نیز در کتاب »سایههای روشن در داستانهای جلال آلاحمد« - 1385 - نقد سبکشناختی این رمان را ارایه میدهد و در پایان باید از نقد حسین پاینده بر این رمان در شماره دوم مجله جامعهشناسی هنر و ادبیات - 1388 - تحتعنوان »رمان رئالیستی یا سندی اجتماعی« نام برد.
شیوه تحقیق
با توجه به عنوان مقاله و لزوم گلچین آثار فراوانی که درباره جلال آل احمد و تألیفاتش به طبع رسیده است منابع و مآخذی که درخصوص درونمایههای سیاسی- اجتماعی در رمان مدیر مدرسه میتوانست جهت دهنده و یاریگر باشد، انتخاب و مطالعه گردید و پس از فیشبرداری درونمایهها از متن اصلی رمان، این مضامین با مراجعه به منابع و آثار مرتبط مورد بررسی، واکاوی و تحلیل قرار گرفت و به شیوهتوصیف و تحلیل محتوا در حدّ بضاعت نگارندگان و حوصله مقاله بدان پرداخته شد.
خلاصه رمان
معلّم جوانی که از ده سال تدریس ادبیات در رستاندبی خسته و دلزده شده بود، با پرداخت حقّ و حساب، موفّق میشود مدیریت یک دبستان تازه بنیاد را در جای دور افتادهای به دست آورد. او در ابتداورودی با معلّمان، ناظم و فرّاش مدرسه آشنا میشود و از اوضاع و احوال آنها باخبر می گردد.از همان روز اوّل تصمیم دارد که کار اداره مدرسه را یکسره به ناظم بسپارد و خود در گوشه اتاق خلوتی به کارهای شخصی بپردازد امّا مدّتی نمیگذرد که درگیر مشکلات مدرسه و دانشآموزان می شود. در برابر تأخری معلّم ها نمی تواند خونسردیاش را حفظ کند و روز بعد که شاهد کتک وردنخ بچّهها از دست ناظم است، به خشم میآید و از ناظم میخواهد ترکهها را که برای کتک زدن شاگردان آماده کرده، بشکند.با شروع فصل سرما مجبور میشود برای تأمین لباس و کفش شاگردان فقیر و نیازمند، همراه ناظم به جلسه انجمن» محلّ« برود.
مدّتیبعد معلّم کلاس چهارم که قیافه مدیر لّکی دارد بر اثر تصادف با اتومبیل یک امریکاییبه شدّت زخمی میشود و مدیر از این حادثه به خشم میآید و خود، تدریس کلاس او را به عهده میگیرد. همینطور برای بستری کردن مادر ناظم در بیمارستان تلاش بسیار میکند.
ناظم از مدیر میخواهد که برای گرفتن سیصد تومان بودجه مدرسه، در جلسه مهمانی حسابدار فرهنگ شرکت کندامّا. مدیر که دوست ندارد وارد مناسبات و زدوبندهای مالی و اداری شود، نمی پذیرد و از همان جا به فکر استعفا میافتد و بعد منصرف میشود. خودداری او از شرکت در جلسه مهمانی باعث میشود که سهم بودجه مدرسه نصف شود و ناظم از او دلخور گرددمدّت.ی بعد به پیشنهاد ناظم، »انجمن خانه و مدرسه « تشکیل می شود و پولی را که انجمن گردآوری میکند به تعمیرات و اصلاحات در مدرسه میپردازند و از قبل آن نیز ناظم، معلّمها و فرّاش هم بهرهای می برند.
چندی نمیگذرد کهمعلّم لاسک سوم به جرم فعّالیت سیاسی دستگیر و زندانی میشود و به این ترتیب کلاسی دیگر بیمعلّم میماند. روزی پدر و مادر یکی از دانشآموزان، خشمگین و غضبناک به مدرسه میندآی و با هتّاکی و بیاحترامی به مدیر خبر میدهند که یکی از شاگردان کلاس پنجم، پسر آنها را مورد تجاوز قرار داده است. مدیر، دانشآموز خطاکار را که پدرش مدیر شرکت اتوبوسرانیاست، به شدّت و وحشیانه کتک میزند. پدر صاحب نفوذ شاگرد به دادگاه شکایت می کند و مدیر در نامهای به عنوان؛ مدافعات، همه کاستیها و مفاسد آموزش و پرورش را تشریح میکند تا آن را در دادگاه بخواند. روز دادگاه، بازپرس دادگستری که او را میشناخت از او عذر میخواهد و می گوید: قضیه کوچکیبوده و حلّ شده است. مدیر تصمیم قطعی خود را میگیرد. همانجا استعفایش را مینویسد و به نام یکی از همکلاسیهای پخمهاش که تازه رئیس فرهنگ شده، پست میکند.
تحلیل
رمان »مدیر مدرسه« دارای خصلت اصلاح طلبی است و آمیزه دو رمان اجتماعی و سیاسی را در خود دارد. از آن جهت سیاسی است که آشکارا سیاستهای فرهنگی و اقتصادی حاکم را نقد میکند و از آن جهت اجتماعی است که نه تنها مدرسه و آموزش و پرورش بلکه لّک جامعه را زیرتیغ انتقاد خود قرار میدهد. »مدیر مدرسه هم از نظر نثر پویا و زنده و هم از نظر طرح مشکلهای پرورشی مدرسههای ما... اثری است پرحرکت و ممتاز. انتقاد بنیادی بر نظام ستمشاهی و پرورشی از این دست- که پایه زندگانی نیز هست- در مدیر مدرسه میجوشد.« - دستغیب، » - 62 :1371روای در بسیاری از بخشهای این رمان به سخنگویی تبدیل میشود که دیدگاه های سیاسی و آراء و اندیشههای خود آل احمد را تبیین میکند و رمان را تا حدّ سندی اجتماعی یا بیانیهای سیاسی تنزّل میدهد.« - پاینده، - 96 :1388در زیر به بررسی درونمایههای سیاسی- اجتماعی این رمان پرداخته میشود:
