بخشی از مقاله
دامپروري ارگانیک و توسعه پایدار با تاکید بر تولید محصولات دامی سالم
چکیده
با توجه به افزایش روز افزون جمعیت ، یکی از بزرگترین چالشهاي روبروي جامعه بشري ، امنیت و سلامت غذاي انسانها می باشد. بنابراین توانمندي در برقراري امنیت غذایی با تولید غذاي سالم ، پاك و خودکفا در محصولات اساسی و احیا و بهره برداري پایدار از منابع طبیعی و پایه ، محیط زیست و ذخایر ژنتیکی از اهداف مهم بخش کشاورزي و دامپروري باید قرار گیرد. یکی از اهداف مهم در دامپروري ارگانیک تولید محصولات دامی سالم و عاري از داروها و مواد شیمیایی می باشد که در تغذیه انسان نقش بسزایی دارند. همچنین سلامتی و رفاه حیوان ، کمک به حفظ محیط زیست و به حداقل رساندن هزینه هاي تولید از دیگر اهداف مهم آن میباشد. دامپروري ارگانیک و تولید محصولات دامی ارگانیک براي اولین بار در سال 2000 میلادي تحت حمایت انجمن بین المللی کشاورزي ارگانیک قرار گرفت تا بدین ترتیب اهداف مهمی که این سیستم پرورش دنبال می کند ، بیش از پیش تحقق پیدا کند، اگر چه هنوز توسعه و تکامل آن به حمایتهاي بیشتر و تحقیقات و پژوهشهاي فراوانی نیاز دارد. نابسامانی هاي زیستی از مهمترین دغده هاي جهان امروز است. پایین بودن سطح تولیدات دامی و کشاورزي در کشورهاي در حال توسعه و مشکلات
١
متعدد زیست محیطی ناشی از آن از دغدغه هاي مهم این کشورها می باشد. بنابراین استفاده از راهکارهایی که علاوه بر افزایش تولید به محیط زیست و حفظ آن و همچنین توسعه پایدار کمک شایانی کرده باشد بایستی در اولویت قرار گیرد. در این مقاله ، دامپروري ارگانیک مورد بررسی قرار گرفته و جنبه هاي مختلف آن از جمله رفاه و سلامتی دام و طیور ، تولید غذاي پاك و سالم ، تغذیه و اصلاح نژاد ، نحوه پرورش و خصوصیات تولیدات دامی ارگانیک و ارتباط آن با توسعه پایدار و حفاظت از محیط زیست بررسی گردیده است.
واژه هاي کلیدي : دامپروي ، ارگانیک ، محصولات ، دامی ، توسعه پایدار
مقدمه
محصولات ارگانیک ، غذاهایی سالم هستند که بدون بهره گیري از روشهاي سنتی و امروزي تولید شده اند. در واقع محصولات کشاورزي و دامی اعم از میوه ها ، سبزیها، گوشت، شیر و تخم مرغ و دیگر تولیدات دامی که به صورت طبیعی و بدون استفاده از سموم ، کودهاي شیمیایی ، آنتی بیوتیکها ، هورمونهاي رشد ، تغییرات ژنتیکی و موارد مشابه تولید شده باشند با نام خوراك زیستی (ارگانیک) شناخته می شوند. در بسیاري از کشورهاي دنیا محصولات ارگانیک ، محصولات لوکس و خاص به شمار نمی روند و در فروشگاه ها انواع محصولات ارگانیک از میوه و سبزي گرفته تا مرغ و تخم مرغ و شیر را می توان یافت. در سیستم پرورش ارگانیک با احترام گذاشتن به ظرفیت طبیعی خاك ، گیاه ، حیوانات و اکوسیستم ، کمک موثري به حفظ تنوع زیستی می شود.
٢
تشویق دامپروري ارگانیک با حفاظت از مواد غذایی و تنوع زیستی ، تشویق مسئولان محیط زیست براي ترویج کشاورزي و دامپروري ارگانیک و شرکت در پروژه ها و سرمایه گذاري در این بخش ، انتشار دستاوردهاي نوین کشاورزي و دامپروري ارگانیک و تنوع زیستی، توسعه و حفظ گونه هاي با پتانسیل و عملکرد خوب آن در شرایط منطقه اي از سیاست هاي مهمی است که باید در توسعه این امر به کار گیرند. همچنین از اهداف اختصاصی پروژه مدیریت جامع بهداشت حرفه اي کشاورزي می توان به موارد زیر اشاره کرد که در همین راستا می باشد: توانمند سازي بهره برداران در مدیریت تولید محصول سالم و حرکت به سمت ارگانیک ، مدیریت حفاظت از تعادل هاي اکولوژي یا اکوسیستم منطقه اي ، تولید محصولات سالم و عاري از بقایاي مواد شیمیایی و مصنوعی ، عدم آلودگی شیمیایی محیط زیست در فعالیتهاي کشاورزي و دامپروري و حفظ تنوع زیستی و منع ورود مواد شیمیایی مصنوعی و محرکهاي رشد.
هدف عمده کشاورزي و دامپروري ارگانیک رسیدن به ثبات در تولید و همچنین تولید غذاي پاك و سالم بدون قربانی کردن اهداف اصولی از جمله عملکرد زیاد و بدون آلوده سازي آب ، خاك و هوا می باشد. اعمال روشهاي جامع مدیریت دام با توجه کامل به سازگاریهاي تکاملی آنها ، نیازهاي رفتاري و تامین نیازهاي دام از لحاظ نوع تغذیه ، محل پرورش ، وضعیت بهداشتی ، زاد و ولد و پرورش نتاج آنها از مسائل مهم می باشد که در دامپروري ارگانیک دنبال می شود.
استانداردهاي پرورش دام ارگانیک
گوشت ، تخم مرغ و فراورده هاي لبنی ارگانیک از حیواناتی تهیه می شود که با غذاهاي ارگانیک تغذیه می شوند و این حیوانات امکان دسترسی به فضاي آزاد دارند. این حیوانات بایستی در محیطی نگهداري
٣
شوند که با رفتار طبیعی حیوانات سازگاري داشته باشد. نشخوارکنندگان بایستی به مرتع دسترسی داشته باشند. به دام و طیور پرورشی به شیوه ارگانیک نبایستی آنتی بیوتیک ، هورمون یا داروهاي شیمیایی داد اما می توان آنها را در برابر بیماري واکسینه کرد. استفاده از داروهاي ضدانگلی به شدت کنترل می شود. انگلها و بیماریهاي دامی عمدتا" به وسیله اقدامات پیشگیرانه از قبیل چراي تناوبی ، جیره غذایی متعادل ، اصطبل هاي بهداشتی و کاهش استرس کنترل می شود. در پرورش دام ارگانیک استفاده از هر گونه آنتی بیوتیک و داروهاي سنتتیک شیمیایی ممنوع می باشد. کاربرد هورمونها ، کوکسیدیواستات ها و هر گونه محرکهاي رشدمحدود شده است، به جز یک سري داروهایی که به طور سالانه طبق قانون به دامها تجویز می شود از جمله واکسیناسیون و داروهاي ضدانگل. طی تحقیقی نشان داده شد حیواناتی که تحت شرایط ارگانیک پرورش داده شدند از رشد بدن و سیستم تولید مثلی بهتري نسبت به روش پرورش سنتی برخوردار بودند، همچنین سیستم ایمنی بدن این دامها عملکرد بهتري نسبت به پاتوژن هاي مختلف نشان داد.
خصوصیات تولیدات دامی ارگانیک
محصولات دامی ارگانیک نسبت به سیستم هاي سنتی پرورش دام تفاوتهایی دارند. در سیستم ارگانیک حیوانات در یک محیط باز و بزرگتري پرورش داده می شوند. فراهم آوردن بستري از کاه و کلش براي آنها الزامی بوده و از علوفه ها و مواد غذایی ارگانیک تغذیه می شوند. استفاده از آنتی بیوتیکها محدود میشود ، اگر از داروهاي دامی استفاده شود، دوره طولانی تري باید طی شود تا محصولات دامی به بازار عرضه شود ، همچنین دوره از شیرگرفتن دامها بیشتر از دوره مشابه در روش پرورش سنتی می باشد. سرعت رشد دامها با روند کندتري صورت می گیرد. با توجه به این مسائل محصولات دامی ارگانیک (شیر ، گوشت و تخم مرغ) تولید شده عمدتا از دامهاي سالم بوده و در این محصولات باقیمانده هاي داروهاي دامی ، آفت کشها و ... به
٤
حداقل می رسد. اگر چه دامپروري ارگانیک از اروپا آغاز شده و انجمن هاي خاص مربوط به آن در این مناطق تشکیل شده است با این حال محدود به این مناطق نبوده و به تدریج در کل جهان از جمله کشور ما نیز شروع شده است. البته بایستی کارشناسان این امر به مزایا و پیامدهاي مفید آن پرداخته و کشاورزان و دامداران نیز از آن استقبال نموده و همچنین زیرساختهاي لازم نیز در این زمینه فراهم شود.
اصلاح نژاد در دامپروري ارگانیک
Magnusson(2001) یک سري استراتژیهاي اصلاح نژادي را براي توسعه مقاومت به بیماریهاي مختلف در پرورش دام ارگانیک به کار برد. یکی از این موارد عبارت بود از رکوردگیري از میزان شیوع بیماري در نتاج و انتخاب والدینی که نتاج با کمترین شیوع بیماري را تولید می کردند. همچنین استفاده از نژادهایی که آنتی ژنهاي مشخص و اصلی را دارا می باشند که به ویروسها و عفونتهاي معینی مقاوم میباشند. شناسایی یک سویه یا ترکیبی از سویه هاي مشخص از نظر پارامترهاي ایمنی و مقاوم به بیماري ها واستفاده از نژادهاي با وراثت پذیري بالا در برنامه هاي اصلاح نژادي و کنترل ژنتیکی بیماري هاي انگلی در گله هاي گوسفند و طیور از برنامه هاي مهم انجام گرفته می باشد. عمل انتخاب و به گزینی براي صفات معین پاسخهاي ایمنی وابسته به دامپروري ارگانیک هنوز توسعه پیدا نکرده اما روشهاي آن در حال بررسی و تحقیق می باشند. البته شناخت این نوع نژادها و خصوصیات آنها که بتوانند با شرایط پرورش ارگانیک سازگاري بیشتري داشته باشند به تحقیقات و پژوهشهاي بیشتري نیاز میباشد. مطالعات و پژوهشها در زمینه تعویض یا جانشینی گله ها ، تراکم گله ها ، استراتژیها بر علیه عفونتها و بیماریها ، روشهاي اصلاح نژاد و موارد مشابه در پرورش ارگانیک دام ادامه دارد.
٥
تغذیه دام و طیور در سیستم پرورش ارگانیک
قابلیت دسترسی به علوفه اولین فاکتور محدود کننده در دامپروري است، دامپروري ارگانیک بر پایه تولیدات علوفه در مزرعه استوار است. اگر حیوانات براي تولید فرآوردهاي آنها پرورش می یابند(شیر،تخم مرغ،گوشت و ...) باید نیازهاي غذایی آنها به طور کامل و با کیفیت مناسب تأمین گردد. اصلی ترین علوفه ها براي نشخوارکننده ها علوفه هاي خشبی است،اگر از کنسانتره استفاده میشود نباید حاوي محرك هاي رشد باشد، به جاي کنسانتره هاي گران میتوان از گیاهان لگومینه که غنی از پروتئین هستند استفاده کرد، می توان از سنگ هاي نمکی معدنی یا مکمل هاي غذایی براي رفع نیازهاي حیوان به مواد معدنی استفاده کرد. به طور مسلم تغذیه وضعیت ایمنی وسلامتی بدن حیوان را تحت تاثیر قرار می دهد. تقریبا همه مواد مغذي موجود در جیره غذایی در پاسخ ایمنی مطلوب در بدن نقش مهم و بسزایی دارند چرا که مصرف کمتر یا بیشتر از حد آنها می تواند اثرات منفی بر روي وضعیت ایمنی بدن داشته باشند. نسبت انرژي به پروتئین ، آهن ، روي ، انواع ویتامینها ، اسیدهاي چرب ، سلنیوم ، آرژینین و گلوتامین از جمله ترکیبات مهمی هستند که در تغذیه حیوان بویژه در پرورش ارگانیک تاثیر گذارند. تغذیه ارگانیک از بسیاري موارد سوء تغذیه اي و عفونتهاي روده اي در حیوانات جلوگیري می کند. اگر محتویات مواد معدنی علوفه براي رفع نیازهاي حیوان کافی نبود استفاده از سنگهاي نمکی معدنی یا مکملهاي غذایی مشابه می توانندجایگزین شوند اما آنها نباید حاوي مواد سنتتیک باشند. توسعه پرورش طیور ارگانیک نیازمند به توسعه زراعت ارگانیک می باشد. بیشترین محصولات زراعی ارگانیک شامل سویا و ذرت می باشد. در تغذیه ارگانیک طیور استفاده از اسیدهاي آمینه و ویتامینهاي سنتتیک محدود می شود. یکی از مسائل مهم در زراعت ارگانیک استفاده از کودهاي دامی در مزارع می باشد، چراکه ممکن است استفاده از این کودها به طور غیرصحیح خطر عوامل
٦
