بخشی از مقاله
چکیده
دفاع در جوامع بشری ازمهم ترین مباحث به شمار می رود که همواره درطول تاریخ مطرح بوده است دفاع مشروع یکی از نهادهای مهم و بحث انگیز در فقه است.دفاع مشروع در فقه مذاهب، گستره و قلمرو وسیعی دارد. در این مقاله تلاش شده تا ابعاد و مصادیق آن نمایانده شود . در شاخه دفاع سازمان یافته، تقسیمات فراوانی شده و این اقسام در مقاله مورد توجه قرار گرفته و نشان داده است که در این حوزه آن مقدار که در کتابها مطرح شده بین مذاهب اسلامی اتفاق نظر وجود دارد، اما در حوزه دفاع از جان عرض و مال در میان مذاهب مختلف دیدگاه های مختلفی وجود دارد، به ویژه نسبت به دفاع از مال و عرض اقوال متعددی مطرح شده، و هر جا که فقیهان به ادله مطلب اشاره کرده اند، آن ادله نیز مورد توجه واقع شده است. فقیهان مذاهب مختلف ابعاد و مصادیق آن را برشمرده و درباره آن بحث کردهاند در این مقاله تلاش شده تا ابعاد و مصادیق دفاع مشروع با رویکردتطبیقی درمذاهب فقه اسلامی نمایانده شود. هدف پژوهش حاضربررسی دفاع مشروع درمذاهب فقه اسلامی است . با توجه به اینکه پژوهش بیشتر نظری است اطلاعات و داده ها به شیوه کتابخانه ای و از طریق فیش برداری از کتب فقهی و حقوقی است.
واژه های کلیدی: دفاع مشروع، دفاع سازمان یافته، دولت اسلام، دولت کفر، فقه.
-1مقدمه:
دفاع مشروع در فقه و حقوق در حوزه بسیار وسیعی مورد بحث واقع شده است. فقیهان مذاهب مختلف ابعاد و مصادیق آن را برشمرده و درباره آن بحث کرده اند. یکی از انواع دفاع مشروع دفاع سازمان یافته از حکومت اسلامی و مسلمانان است. برای این نوع دفاع اقسام گوناگونی را می توان تصویر کرد. زیرا دفاع سازمان یافته یا از دولت و سرزمین خود است و یا از دولت و سرزمین دیگران. در صورت دوم نیز دفاع یا از دولت اسلامی دیگر در برابر تهاجم دولت غیراسلامی است، یا از دولت اسلامی در برابر تهاجم دولت اسلامی سوم - ثالث - ، یا از دولت کافر در برابر تهاجم دولت اسلامی، یا از دولت کافر در برابر تهاجم دولت کافر دیگر و یا برای حمایت از جان و مال اتباع خود در کشوردیگر. - محسنی،1376،ص - 205
-2تاریخچه:
مسئله دفاع مشروع مسئله تازه و جدیدی نیست. از همان ابتدایی که بشر خود را شناخته ناگزیر بوده در قبال حمله دیگران از خود دفاع کرده و متجاوز را به هر طریق ممکن از خود براند و حتی همین دفاع و مقاومت شرط اولیه حیات و بقای بشر بوده است.جوامع متمدن دنیای قدیم نیز با الهام از همین غریزه اولیه دفاع، مقرراتی در این زمینه وضع کردند و دفاع از جان و مال را از تعقیب و مجازات معاف دانستند. در قوانین یونان قدیم، در لوایح دوازدهگانه روم قدیم، در شریعت یهود و سایر قوانین دنیای قدیم مقرراتی در این خصوص وجود داشته است: » سیسرون« خطیب و حقوقدان مشهور رومی مبنای دفاع مشروع را حق طبیعی و اولیه هر فرد دانسته و معتقد بود دفاع مشروع، طبیعیترین حقی است که طبیعت به انسان تفویض کرده است.در شرع مقدس اسلام نیز دفاع مشروع حق هر مسلمان و حتی به عقیده بعضی از فقها نظیر شهیدثانی تکلیف شرعی هر مسلمان بوده است فقهای اسلامی معتقدند که دفاع از جان و مال بقدر توانایی و احتیاج جایز است و هرگاه مدافع نتواند با داد و فریاد و ایجاد سر و صدا مهاجم را از حمله بازدارد و بالنتیجه مجبور شود که مهاجم را مضروب یا مقتول کند، چنین مواقعی از هرگونه مسئولیت شرعی و کیفری و مدنی مبری بوده و خون مهاجم نیز »هدر« خواهد بود. - واعظی،1379،ص - 11
-3تعریف مشروع
واژه ی مشروع از ماده شرع است و از نظر لغت شرع بیانگر شرعا للقو م - یعنی برای مشتق می باشدو بر همین اساس آنچه که خداوند برای انسانها وضع کرده شریعت خوانده می شود. گفت که منظور از دفاع مشروع وسائلی است که برای دفع تجاوز مورد استفاده قرار می گیرد بکارگیری وسائل برای دفع خطرها. - دهخدا،1387،ص - 458مردم شریعت و قانون وضع کرد - ، در خصوص دفاع مشروع می توان و حق دفاع مشروع یعنی قدرت
-4تعریف اصطلاحی دفاع مشروع
در تعریف دفاع مشروع، کتاب ترمینولوژی حقوق، چنین آورده است: “ شخص مورد تجاوز، درصورت نداشتن وقت برای توسل به قوای دولتی به منظور رفع تجاوز، حق دارد به نیروی شخصی از ناموس، جان و مال خود دفاع کند.این دفاع را دفاع مشروع می گویند - .”جعفری لنگرودی،1385،ص - 470در اثری دیگر ، این تعریف از دفاع مشروع ارائه شده است : “شخصی که بر خلاف عدل و انصاف مورد حمله قرار گرفته است و برای دفاع از خود مرتکب جرم شده ، در حال دفاع مشروع می باشد.” در تعریفی دیگر از دفاع مشروع چنین آمده است: “هرگاه کسی بخاطر دفاع از نفس و یا عرض ویا ناموس و یا آزادی خود یا دیگری و با رعایت شرایط پیش بینی شده در قانون، مرتکب هر عملی گردد، عمل ارتکابی او جنبه مجرمانه خود را از دست داده، و چنین شخصی معاف از مسئولیت کیفری و مدنی است. .”با در نظر گرفتن این تعاریف می توان گفت که دفاع،امری طبیعی،ذاتی و مشروع است و بکار بردن کلمه مشروع ، در مقام اعلام مشروعیت اعمالی است که اگر در غیر موارد دفاع اعمال شوند، جرم محسوب می گردند. - نوربها،1386،ص - 26
-6فلسفه دفاع مشروع
فلسفه مشروعیت دفاع یا دفاع مشروع در طول تاریخ بطرق مختلف توجیه شده است عده ای معتقدندکه چون حیات حق طبیعی است هرگاه این حق به خطر افتاد دفاع هم در مقابل آن طبیعی خواهد بود لذا دفاع از حقوق طبیعی افراد است این نظر از این حیث قابل دفاع نخواهد بود که می بینیم در مقررات فعلی دفاع در مقابل حقوق غیر طبیعی نیز اغلب جایز شمرده شده در حالیکه اگر پیرو نظر طبیعی بودن دفاع باشیم میبایست آنرا فقط درمقابل حقوق طبیعی جایز بدانیم . عده ای حق دفاع و مشروعیت آنرا از نظر قرار داد اجتماعی و نقض آن مورد مطالعه قرارمیدهند و بالاخره عده ای باستناد لزوم جبران بدی با بدی مشروعیت دفاع را توجیه مینمایند هگل فیلسوف آلمانی معتقد است که - - حمله نفی حق است و دفاع نفی این نفی و بنابراین اثبات حق - - طرفداران این نظر معتقدند که عادلانه ترین سزای بدی جبران آن از طریق دفاع است و بدین ترتیب نظم جامعه برقرار خواهد شد نظریه دیگری که در این مورد وجود دارد نظریه تعارض دو حق است بدین توجیه که حقوق شخص که مورد تعرض قرارگرفته میبایست نسبت به حقوق شخص متعرض بیشتر مورد توجه و حمایت قرار گیرد .
عده ای نیز با استدلال - - رعایت حق و نفع جامعه - - به توجیه مشروعیت دفاع پرداخته اند اینان معتقدند که دفاع نه تنها منافع شخص مورد تعرض را مینماید بلکه این عمل به نفع جامعه نیز نخواهد بود چه در مواردیکه جامعه قادر نیست دامنه اجرای عدالت خود را در همه جا و در همه حال گسترش دهد افراد خود جبران این نقیضه را خواهند نمود در اینجا است که مسئله این که دفاع نه تنها حق بلکه وظیفه افراد نیز میباشد پیش آمده است . عده ای دیگر با قبول این مطلب که در دفاع مشورع در واقع یکنوع اجبار معنوی پیش می آید بحث - - اختلال در اراده و اجبار معنوی - - را در جهت اثبات فلسفه مشروعیت دفاع بمیان میکشند قبول این فرض موجب میشود که اشخاصی که دارای تسلط کامل براراده خویش هستند و یا کسانیکه برای حفظ اموال خود اقدام بدفاع مینمایند عملشان را از دایره مشروعیت خارج نمائیم همینطور کسانی که در مقام دفاع از شخص ثالثی مرتکب جرم میشوند عملشان را مشروع نداسته و بالاخره دفاع در مقابل تعرضات قانونی و عادلانه مأمورین را نیز جایز ندانیم.
.با بررسی نظرات فوق که هر یک دارای نقاط ضعف و نکات قابل توجهی هستند به این نتیجه میتوان رسید که بهترین توجیه از فلسفه دفاع مشروع آن خواهد بود که مشروعیت دفاع را برمبنای انحصاری یکی از نظرات قرار نداده بلکه در توجیه این فلسفه از تمام نظرات و ملاحظات استفاده نمائیم چه در دفاع مشروع هم حفظ حقوق فردی هم حفظ نظم و امینت اجتماعی هم تزلزل اراده به لحاظ اجبار معنوی و هم لزوم تعقیب و مجازات مجرم مورد نظر قرار گرفته است . ثمره ایکه عملا از این بحث عاید می شود اینستکه اگر مبنای مشروعیت دفاع را به لحاظ مختار و آزاد و عامد و قاصد بودن مدافع ندانیم و در نتیجه عمل او را فاقد عنصر معنوی عملی کهطبیعتاً جرم بوده و انجام داده بدانیم به عمل او جرم اطلاق نشده و در نتیجه مجازات نشدن فاعل به علت جرم نبودن عمل او خواهد بود نه ملاحظات دیگر و حال آنکه چنانچه با در نظر گرفتن کلیه جهات قبل و با قبول جرم بودن عمل ارتکابی آن را از مجازات معاف داریم با واقعیت امر بیشتر و بهتر تطبیق خواهد نمود. - کی نیا،1385،ص - 7
-7 دیدگاه فقیهان شیعه درباره دفاع مشروع
فقیهان اهل بیت - علیهم السلام - دفاع سازمان یافته در برابر تهاجم دشمن به سرزمین اسلامی و مسلمانان را واجب دانسته و هیچ یک از شروطی را که در وجوب جهاد ابتدایی ذکر کرده اند در جهاد دفاعی لازم نشمرده اند. ابوالصلاح حلبی در این باره نوشته است:جهاد با کافران و جنگ طلبان فاسق واجب است... پس اگر از ناحیه بعضی کافران و جنگ طلبان بیم تجاوز به بعضی از سرزمینهای اسلامی برود، بر اهالی تمام اقلیمها لازم است با دشمنان متجاوز نبرد کنند. تفاوت جهاد نوع دوم - دفاعی - با نوع اول - ابتدایی - در آن است که جهاد نوع اول، ابتدایی است که تنها در صورتی که فرمانده حق و معصوم مردم را به جهاد دعوت کند، بر مردم واجب می شود.
اما نوع دوم از جهاد این گونه نیست و در هر صورت بر مردم واجب است، زیرا این جهاد برای یاری اسلام و دفع دشمنان از سرزمینهای اسلامی است و اگر دشمنان اسلام دفع نشوند، حق نابود می گردد، دشمنان بر سرزمینهای اسلامی مسلط می شوند و کفر رواج پیدا خواهد کرد. - کلینی، 1406،ص - 32 شیخ طوسی در کتابهای متعدد فقهی خود به جهاد دفاعی اشاره کرده و بعضی مباحث مربوط به جهاد دفاعی را عنوان کرده است. همو در کتاب النهایه، - شیخ طوسی،1400،ص - 289پس از آنکه مشروعیت جهاد را تنها در صورت حضور معصوم - علیه السلام - یا منصوب خاص از جانب معصوم پذیرفته و جهاد همراه با پیشوایان جور و غیرمعصوم را خطا شمرده، به دو مصداق از جهاد اشاره کرده که در آن دو مورد جهاد در هر صورت مشروع بلکه لازم است :هرگاه جامعه و سرزمین اسلامی از جانب دشمن مورد تهدید واقع شود، به گونه ای که بیم نابودی جامعه اسلامی برود.
هرگاه گروهی از مسلمانان مورد تهدید دشمن قرار گیرند.وی در پایان به صراحت اعلام کرده که در این دو صورت جهاد لازم است و مجاهد باید قصد دفاع از خود و یا حوزه اسلام و مؤمنان را بنماید، نه قصد جهاد همراه امام جائر یا وارد نمودن کفار به اسلام - جهاد ابتدایی - را.ایشان در کتاب الاقتصاد به صراحت اعلام کرده که هیچ یک از شرایط خاص جهاد ابتدایی در دفاع معتبر نیست. - شیخ طوسی،1386،ص3 - شیخ در کتاب المبسوط، دفاع را ضمن یک فرع فقهی مطرح کرده است. آن فرع این است که پس از احرام اگر دشمن مانع از داخل شدن حاجی در حرم شود چه باید کرد. شیخ نوشته است:در صورتی که دشمن مشرک باشد، بر حاجی واجب نیست با آنان نبرد کند، زیرا جنگ با مشرکان جز با اجازه امام معصوم - علیه السلام - یا برای دفاع از جان خود و دفاع از اسلام واجب نیست و فرض فوق هیچ یک از این دو مورد نیست.سلار در المراسم العلویه علاوه بر دفاع از جان، دفاع از اموال و اهل و عیال را نیز مطرح کرده است. - دیلمی،1387،ص - 68قاضی
