بخشی از مقاله
چکیده
یکی از مهمترین فاکتورهای شناخت هر فرهنگی، شیوه معماری مرسوم در آن فرهنگ می باشد. این پژوهش در پی بازنمود ویژگیهای معماری و بافت کالبدی سکونتگاههای منطقه اورامان به عنوان ساختاری ویزه، حاصل تلاقی انسان, فرهنگ و طبیعت است. روش انجام پژوهش روش توصیفی-تحلیلی مبتنی بر بررسی اسنادی و بازدید میدانی است. یافتههای پژوهش نشان میدهد معماری اورامان در پرتو فرهنگ و در همسازی با طبیعت شکل گرفته است. از نظر ویژگیهای کالبدی نحوه استقرار روستا به جهت توپوگرافی خاص منطقه، اکثر روستاها در طرفین یا روی دامنه درهای کم عرض با شیب عمومی زیاد واقع شده و تیپولوژی غالب بنا بصورت ساختمانهای دو طبقه و تکیه داده به شیب کوه میباشد.از نظر ساختار روستا دارای مراکزی به تعداد محلات است.
و از نظر بهروری از زمین، سکونتگاهها در جایی بنا شدهاند که زمین کمترین استفاده را برای اهداف دیگر داشته است. عدم وجود کوچههای بن بست در ساختار کالبدی شهر و روستا و دور بودن و حداقل نمودن مخاطرات طبیعی و انسانی از مناطق مسکونی، ویژگی کالبدی سکونتگاههای مناطق اورامان است. از نظر ویژگیهای تک بناها نیز میتوان به پیوستگی سنگ خاک و چوب استفاده از دیمک به عنوان عامل یکپارچگی و جلوگیری از رانش، استفاده از دیوارهای قطور سنگی جهت جلوگیری از تبادل حرارتی، وجود سایبان و باران گیر در اطراف تمام دیوارها و تفاوت ماهوی با معماری درونگرای مرکز ایران دارد. نتیجه اینکه معماری و بافت کالبدی هورامان - اورامان - کلیت و ساختاری به وجود آمده از مواد در دسترس، در دامان طبیعت و هماهنگ با نیروهای اقلیمی و طبیعی برای پاسخ گویی به نیازهای اقتصادی و فرهنگی و اعتقادی است که در طول تاریخ خود را حفظ کرده و به صورت ارگانیک تکامل یافته است به گونهای که میتوان شیوه و سبکی جدا بر آن اطلاق کرد.
کلمات کلیدی: هورامان، سکونتگاههایی روستای، بافت پلکانی
مقدمه
تمدنهای کهن و پایدار در برخورد با محیط جغرافیایی همواره در جستجوی راهکارهایی بوده اند که خشونت طبیعت را تعدیل کنند و به پایدار ماندن بشر در منطقه جغرافیایی خود دوام و بقا بخشد - پاپلی یزدی؛ 1381، . - 243 شاید یکی از مهمترین فاکتورهای شناخت هر فرهنگی، شیوه معماری مرسوم در آن فرهنگ باشد. ابزاری که از طریق آن میتوان به تجزیه و تحلیل لایههای پیدا و پنهان آن فرهنگ پرداخت؛ تا از آن طریق هم به کنه روابط معماری با امنیت و آسایش، شرایط اقلیمی طبیعی، ارتباط با محیط زیست پیرامون، اقتصاد و در نهایت خود بدنه اصلی فرهنگ پی برد. اگر وجود دو حوزه خصوصی - منازل مسکونی، هوار، خانه باغ و ... - و عمومی - حمام، مساجد، تکایا و ... - را در بنا و مساکن موجود در هورامان قائل شویم، با نگاهی گذرا مشخص میگردد که حوزه عمومی کارکردی آنچنان نداشته و حتی به نوعی به چشم نمیآید.
اما حوزه خصوصی که بیشتر مد نظر این مقال است؛ به طرز چشمگیری رشد کرده و همگام و در جهت مقتضیاتی که شرح داده خواهد شد، متناسب شدهاند. »امروزه در قرن بیست و یکم معنا و مفهوم مسکن فراتر از یک محدوده فیزیکی است. در ادبیات سیاسی و نظامی مسکن را معادل سرزمین میگیرند و ادعای خود را بر این اساس پایه گذاری کرده اند که تاخت و تازهای قومی، مذهبی و فرهنگی در اقصی نقاط جهان به منظور کسب فضایی مناسب برای ایجاد مسکن مطلوب انجام گرفته است« - بهرامی؛ 1390، . - 97هر مکانی واجد چشم اندازهایی با بافتی در هم تنیده از خصوصیات طبیعی و انسانی می باشد که با اندکی تأمل، پاسخگوی روابط پیدا و پنهان خویش نیز میباشند.
بطوری که »هر مکان دارای صفات مشخصه محیطی، انسانی و فرهنگی است که آن را از سایر مکانها متمایز میسازد، به آن محل توان و فضای خاصی بخشیده و آن را از فضای مجاورش جدا می سازد« - بهروزفر؛ 1374، . - 13هورامان یکی از مناطق پر قدرت فرهنگی کردستان و دامنهها زاگرس میباشد که فرایند تحولات فرهنگی و از آن جمله معماری بومی تاریخی بس کهن دارد. معماری هر سرزمینی برآیندی از باورها، فرهنگ، اقلیم، صنعت و شیوههای ساختن در آن مرز و بوم است و بر همین اساس معماری به مثابه آیینهای تمام نما، معرف سلایق، امکانات، دانستهها و توانایی خالقان خود است - معماریان و دیگران؛ 1393، . - 47
در عصر دیجیتال و مفاهیم و تکنیکهای پست مدرن و ساختار شکن، معماری هورامان با پیشینه هزاران سال قدمت و مدنیت هنوز که هنوزه بعنوان شاهکاری پویا در جریان است. شاهکارهای معماری سنتی هورامان دارای ابعاد گوناگونی بوده و میتوانند از ابعاد متفاوتی مورد کنکاش قرار گیرند. » مردم هورامان ماههای سرد سال را در خانه خویش در روستا و در ماههایی هم که هوا گرم و مطبوع است، باغدارها بصورت فصلی به باغ و دامداران به ییلاق کوچ میکنند؛ اما مسأله حائز اهمیت این است که شیوه زندگی در باغ و ییلاق با زندگی روستا چندان تفاوتی نمیکند« - رستم؛ 2011، . - 372 معماری در باغ و ییلاق همچنان پابرجا بوده و به جرأت میتوان ادعا کرد که طول دیوارها و تعداد سنگهای بکار رفته در معماری باغستانهای هورامان، چندین برابر دیوار چین میباشد.
البته با در نظر گرفتن اینکه دیوارهای معماری هورامان با رنج توأم با افتخار فرزندان هورامان بنا شده است و دیوار چین، با زور وستم و جباریت حکام محل. معماری هورامان چنان آب و خاک و سنگ و چوب را در نظمی کیهانی و فلسفی در هم میآمیزد که تفکیک آنها از یکدیگر و از آن توازن گردونی دشوار مینماید. به گونهای که می توان این نوع معماری بومی را با الهام و همراه طبیعت و در نوع خود، جریانی آوانگارد و بسیار هوشمند در راستای توسعه پایدار محلی قلمداد کرد. این معماری در بطن خویش نه تنها با فرهنگ برخواسته از آن در ارتباط بوده و هست، که به نوعی از آن الهام گرفته و خود نیز متأثر از آن میباشد.
به همین جهت است که تا به امروز بین احساسات عمومی یا نیازهای روانی فرهنگی جامعه خودش در ارتباط بوده و هست. هر چند به نظر راقم این سطور واژگان معماری پلکانی, معماری کوهستانی و واژگانی از این دست تنها جوابگوی کالبد معماری مذکور بوده و به ساحت معنوی و فرهنگی آن و ارتباط ویژه این معماری با طبیعت اطراف نپرداخته و گویای کامل مشخصات این معماری نمیباشد. به همین جهت پیشنهاد میگردد, بجای معماری پلکانی معماری مکتب هورامان از این به بعد در مکاتبات و نوشتهها استفاده گردد. با وقوف به این مسأله، عواملی که بافت کالبدی و شالوده فضایی شهر یا کانونی زیستی را پی افکندهاند، به قرار زیر میباشند:
1 - مسائل جهانبینی یعنی هر آن چیزی که معنای فرهنگی یا اجتماعی و روابط ناشی از آنها را سبب میشود.
2 - عامل اقتصادی یا چگونگی تعریف مادی جهان
3 - عامل محیط یا اقلیم یا چگونگی تعریف زیست محیطی جهان. این عامل آب و هوا، همواری و ناهمواری و بطور کلی عناصر محیط زیست طبیعی را شامل میشود. - حبیبی؛ 1393، - 4
در واقع در این پژوهش بر آن هستیم تا ضمن تحلیل و تبیین رابطه معماری محدوده مورد مطالعه با طبیعت و فرهنگ مردم، اصول معماری این سکونتگاههای سر برآورده از دامن کوهستانهای زاگرس را تحلیل و بررسی نماییم.
پیشینه تحقیق
پورجعفر و دیگران در یک مطالعه تحقیقی در روستای هورامان تخت با عنوان »بازشناسی اثر معنا در جاودانگی مکان« معتقدند؛ نمادهایی از طبیعت گرایی در بافت کالبدی روستا دیده میشود - پورجعفر و دیگران؛ 1388، . - 14 معماری سنتی هورامانتلفیقی از ویژگیهای طبیعی، تاریخی، محیط زیستی، فرهنگی، اقتصادی و ... میباشد که هویت مکانی دورههای گذشته ساکنان خویش را تا کنون با کمترین تغییراتی حفظ کرده است. از لحاظ بافت مسکونی خانههای این منطقه دارای ویژگی خاص خویش و اغلب شبیه به هم میباشند که از گذشتههای بسیار دور تا کنون، از مصالح محلی همچون گل، سنگ و چوب استفاده نمودهاند. اما در سالهای اخیر با پیشرفت علم و تکنولوژی و بهبود مستمر ارتباطات و بویژه ارتباطات جادهای از مصالح جدیدی همچون آهن و آجر و سنگ و سیمان استفاده شده است.
چیزی که خود به تنهایی ریخت اصیل معماری هورامان را از شکل انداخته و هویت دیرین آن را خدشهدار کرده است. »بناهای متعلق به سنت مردمی، ترجمان مستقیم و ناخودآگاه نیازها، ارزشها و همچنین تمایلات و غرایز یک قوم به زبان فرهنگ مادی آن قوم میباشند. پس معماری مردمی جهان بینیای است که به صورت دیگر بیان شده است. - Rapoport, 1972, 13 - « در اغلب روستا و شهرهای هورامان، کوچههای تنگ و باریک با ایجاد دالان1 یا گذرهایی - فضای پایینی و در واقع کوچه، به عنوان معبر مورد استفاده قرار گرفته و فضای بالای دالان برای استفاده خانوارها اختصاص یافته است - تنوع خاصی به معابر بخشیدهاند که دارای استفاده-هایی چند نیز بودهاند. که از آن جمله، پناه و محل اطراق موقت دام تا ورود به طویه، محلی برای نگهداری اضافه علوفه کاهدان، واسطهایی بین کوچه ها در ایام پر برف سال و ...
در مناطق سرد و کوهستانی، روستا در شیب کوه و به صورتمطَبّق شکل میگیرد و این یعنی هماهنگی با شیب کوهستان. بخشی از خانه در طبقه زیرین، داخل کوه کنده میشود. این عمل ضمن اینکه سطح مسطح را برای بناکردنِ خانه فراهم میآورد، بخشی از خانه را در دل زمین قرار میدهد تا پیوستگی معماری را با زمین و مام جهان نشان دهد - اکرمی؛ 1389، . - 38 به اعتقاد بولدینگ2، یکی از مهمترین نکاتی که در طبقه بندی طبیعت وجود دارد سیر تکاملی ساختارهای طبیعی از غیر زنده به سمت زنده است. زنده بودن زیست شناسانه به معنی تولید مثل، حرکت و ... نیست؛ بلکه آن چه بیش از همه میتواند بر حیات ایجاد شده در معماری تاکید کند، طراحی معماریی است که زائیده اندیشه انسانی است و در تعاملی دو سویه با انسان و طبیعت پیرامونش قرار دارد. - شرقی و دیگران؛ 1391، . - 108 قرارگیری سکونتگاههای هورامان در چنان دامنهای کاملاً شیبداری باعث شده تا مساکن به صورت پلکانی و پشت سر هم قرار گیرند.
بصورتی که در اغلب موارد و بویژه در هستههای قدیمی محلات، پشت بام هر خانه به عنوان حیاط خانه بالایی مورد استفاده قرار گرفته است. همین امر تعاملات اجتماعی حسنه و در نوع خود بی نظیری را فراهم آورده و در حیات فرهنگیاشان رسوخ داده است . اوج اعلای همزیستی و تعاون. »انسجام کالبدی سکونتگاههای انسانی به تبع انتظام اجتماعی شکل میگیرد و در آن ساختار محله، جزء محله و واحد مسکونی از ویژگیهای ساختاری جامعه تبعیت میکنند« - خاکپور و شیخ مهدی؛ 1390، . - 232 اما با وجود چنان شاخصههای نیکویی؛ بنظر میرسد فقر اقتصادی و نیز جدال و کشمکش یا مبارزه و رویارویی دائمی با طبیعت جهت غلبه بر قهر آن، مانع انباشت مهارت و دانش فرهنگی آنچنان باید و شاید شده است. به همین دلیل سرمایهگذاریهای بزرگی در بخش معماری از نظر طراحی، اجرا و ساخت بناهای عظیم و تاریخی با وجود شاخصههای نیک بومی و منحصر به فرد در این منطقه صورت نگرفته است. هر چند در حد معماری مسکونی، خرد و به نوعی مصرفی شاهد موفقیتهای بزرگی در حد خویش بودهایم.
روش تحقیق
اگر چه پژوهش پیش روی، سعی وافری در خصوص تحلیل و ریشهیابی شکلگیری نظام معماری سنتی هورامان مبتنی بر فرهنگ بومی و ریشه در طبیعت آن دارد، اما نگاهی توصیفی - تحلیلی هم به پدیده مورد مطالعه داشته و در حد امکان به توصیف مراحل و ابعاد هر یک از بخشهای شاخصه مورد نظر میپردازد. در واقع تحقیق حاضر به بررسی تأثیر طبیعت، فرهنگ به عنوان متغیرهایی مستقل بر چگونگی و چرایی معماری هورامان با رویکری تحلیلی توصیفی میپردازد و بدنبال آن معرفی مدل معماری هورامان به شیوه
