بخشی از مقاله
چکیده:
اصولا استقرار و پیدایش یک شهربیش از هرچیز تابع شرایط محیطی و موقعیت جغرافیایی است زیرا عوارض و پدیدههای طبیعی در مکان گزینی، پراکندگی،حوزه نفوذ، توسعه فیزیکی، مورفولوژی شهری و امثال آن اثر قاطعی دارند و گاه به عنوان یک عامل مثبت و زمانی به صورت یک عامل منفی و بازدارنده عمل میکنند. در هنگام احداث شهرها باید به دینامیسم محیط طبیعی مثل سیل، زلزله، باد، گسل توجه کافی مبذول داشت و گرنه شهر در آینده دچار مشکل خواهد شد. لذا شایسته است قبل از وقوع حوادث تلخ مسوولان در هنگام احداث شهرها نسبت به پیش بینی وقوع وقایع دغدغه لازم را داشته باشند و احساس مسولیت کنند و علاوه بر ×اهمیت دادن به مطالعات ژئومورفولوژی کار را به متخصصان امر بسپارند.در این تحقیق سعی بر این خواهد بود که پدیدهها و فرایندهای ژئومورفیکی که بر مکان گزینی شهرها موثرند. ×به طور مختصر تحلیل و پیامدهای عدم توجه به آنها به برنامه ریزان شهری یادآوری شود
واژگان کلیدی:ژئومورفولوژی، برنامه ریزی شهری، اراضی شهری، مکان گزینی شهر، حرکات دامنهای
مقدمه:
در مکان گزینی شهرها، بیشتر به تجربه تکیه داشتند که در بسیاری از مواقع با علم روز نیاکان ما در گذشته هماهنگ نبود، ولی امروز زندگی ساده آن زمان به زندگی پیچیده شهری تبدیل شده است و مردم شهرهای پیشرفته و صنعتی با سیستم فاضلاب، مترو و آسمانخراش و... مانوس شدهاند. در زمانهای قدیم اگر مکانی دور از دسترس سیل بود یا موقعیت پناهگاهی میداشت، سایر عوامل موثر در مکان گزینی شهررا تحت الشعاع قرار میدادو یا مورد بی توجهی قرار میگرفت، اما در عصر جدید ژئومورفولوژی شهری برای مسولان و مردم اهمیت ×زیادی دارد ودر صورت غقلت و بی توجهی به آن خسارات جبران ناپذیری را به دنبال خواهد داشت.
اهمیت ژئومورفولوژی شهری وقتی آشکار میشود که خسارات وارده زیاد باشد. سیل اگر در گذشته خانهای ساده را خراب میکرداما امروزه به لحاظ گستردگی شهرها و توسعه تاسیسات شهری –خسارات زیاد وکمرشکن خواهد بود - رجایی،. - 1373:208 امروزه ساختمانها ابعاد وسیعی به خود گرفتهاند، شهرها وسعت قابل توجهی پیدا کرده-اند ودر حاشیه اکثر شهرها تاسیسات صنعتی توسعه یافتهاند، بنابراین کوچکترین اشتباه در شرایط کنونی ممکن است خسارات جبران ناپذیری را به بار آورد، از این رو باید قبل از ایجاد ساختمانهای مطمئن، در مکان گزینی شهرها و انتخاب محل مناسب برای توسعه ساختمانها مطالعات و پژوهشهای دقیقی صورت گیرد - نادر صفت،. - 1379:191
مطالعه فضای فیزیکی از مهمترین وظایف برنامهریزان شهری است و باید قبل از هر مطالعه دیگری صورت گیرد زیرا برنامهریزیهای بعدی بر مبنای این مطالعه انجام میشود. در مطالعه فیزیکی شهرها باید شرایط ژئومورفولوژیکی، آب وهوایی، هیدرولوژیکی مطالعه گردد وارتباط و تاثیر متقابل این پدیدهها بر یکدیگر بررسی شود - رجایی،276،. - 1373 البته لازم به ذکر است که برخی پدیدههای ژئومورفولوژیکی نه تنها همیشه به عنوان عوامل مخرب و بازدارنده در استقرار و توسعه شهرها محسوب نمیشوند، بلکه اگر برنامهریزان شهری آگاهی کامل از نوع و کاربرد همه جانبه ژئومورفولوژیکی این پدیدهها داشته باشند، آنا را به عاملی مثبت ×در استقرار و توسعه شهرها تبدیل خواهند ساخت و استفادهای بهینه و معقول از آنها به عمل خواهند آورد.
مواد و روشها
با توجه به مشاهدات میدانی متعدد در داخل کشورو همچنین مشاهده مکرر بی توجهی برنامهریزان و طراحان شهری به مسائل ژئومورفولوژیکی، زمین شناسی و هیدرولوژیکی، ضرورت پرداختن به این موضوع احساس شد، از این رو ابتدا مطالعات کتابخانهای و سپس جهت روشن ساختن نقش و کاربرد ژئومورفولوژی در مکان گزینی شهرها، بحث حول دو موضوع پدیدههای ژئومورفیک موثر در شکلگیری شهرها و فرایندهای ژئومورفیک موثر بر ×اراضی شهری تقسیم و به شرح هیک از آنها پرداخته شد.
-1پدیدههای ژومورفیک موثردر شکل گیری شهرها:
پدیدههای ژئومورفولوژیکی بسته به موقعیتشان تاثیرات متفاوتی در شکلگیری و توسعه شهرها در پی خواهند ×داشت که با توجه به تنوع زیاد آنها، فقط به چند نمونه مهم اشاره خواهد شد:
-1-1ارتفاعات و تپهها
اصولا شهرها در آغاز تشکیل، منطقه کوچکی از زمینها را به خود اختصاص میدهند و هر قدر توسعه بیشتر پیدا کنند، احتمالا با واحدهای توپوگرافی و ژئومورفولوژی بیشتری برخورد مینمایند. شهرها در بستر مکان شکل میگیرند واز مورفولوژی مکان تبعیت میکنند و چون توپوگرافی مکانها با هم متفاوت است، بنابراین سیمای متفاوتی از خود بروز میدهند. در ابتدا ارتفاعات و تپهها در حاشیه شهرها قرار دارند، اما به مرور زمان که شهرها توسعه فیزیکی بیشتری پیدا کنند، وبه تدریج تا جایی که شیب دامنهها اجازه دهد، به زیر ساخت وساز شهری میروند و به اشغال شهرها درمیآیند و چنانچه اشغال این اراضی دون مطالعه و برنامه قبلی باشد، ×مشکلات زیادی را برای ساکنان و همچنین دولت ایجاد خواهد کرد - زمردیان، - 1378:23
-2-1دامنهها
دامنهها، عموما در مواقعی که شهر برای توسعه فیزیکی با محدودیت اراضی مواجه میشود، مورد اشغال قرار میگیرند و این امر اصولا بیشتر در مناطق کوهستانی که با محدودیت فضایی مواجهاند، اتفاق میافتد. خیابان-های شیبدار، کوچهها، و گذرگاههای تنگ وباریک، بناهای پلکانی، مشکل دفع آبهای سطحی و فاضلاب خانگی، رشد نامنظم وبیقواره شهر به دلیل محدودیت زمین و فضا، بافت شهری مغشوش و ناهمگن، مشکلات خدمات رسانی به این مناطق-از جمله خصوصیات این مناطق است. اکثر دامنهها از استحکام و پیوستگی مناسبی برخوردار نیست و مواد دامنهای در اثر فعالیتهای دینامیکی، فرایندهای هوازدگی، نیروی ثقل و شیب دامنه تحت تاثیر قرار گرفته و به سمت پایین حرکت میکنند و چون اکثر شهرها و آبادیها در پای کوهها واقع شدهاند، بر اثر فعالیت این فرایندها با آسیبهای جدی روبرو هستند و گاهی خسارات وارده به وسیله آنها کمتر ×از زلزله نیست - نادرصفت، - 62 :1379
-3-1مخروط افکنه
معمولا مخروط افکنهها حاصل سیلاب و طغیانهای عظیم رودخانهها در طول دورههای بارانی و یا رگبارهای شدید مناطق خشک و نیمه خشک هستند و چون از ذرات شن وماسه و قلوه سنگ تشکیل شدهاند، از نفوذپذیری نسبتا خوبی برخوردارند، از این رو در برابر وزن زیاد سازههای بزرگ، آسیب پذیرودر مقابل زلزله نیز ×دارای مقاومت بسیار کمی هستند.
