بخشی از مقاله
چکیده
قدیمی ترین شکل سکونت گاه ها در دنیا روستا است. چشم انداز روستایی حاصل کنش متقابل نیروها و عوامل محیطی است. موقعیت طبیعی یک سکونت گاه با عوامل طبیعی همچون پستی و بلندی، منابع آب و پو شش گیاهی ارتباط مستقیم دارد. با توجه به ویژگی های زمانی و مکانی ارزش و تاثیر خصوصیات طبیعی و انسانی در نظر گروه های مختلف انسانی متفاوت است و این ارزش گذاری به درجه و سطح تکامل اجتماعی اقتصادی، پایگاه اجتماعی، سنن فرهنگی و غیره بستگی دارد. اولین روستاهای ایران در قدم اول با توجه به مقدار آب و و زمین شکل می گیرد و کلمه آباد و آبادی که بعدها در زمان پهلوی نیز متداول گردید، به مفهوم جایی است که آب و گیاه دارد، از همین جا منشأ می گیرد.
اساس ده رااصولاً در مناطق پرباران، زمین و در نواحی خشک و نیمه خشک، آب و زمین تشکیل می داده است. در این تحقیق به بررسی نقش و میزان تاثیرات منابع آب و اقلیم در استقرار و توسعه روستاهای بخش خاو و میرآباد از توابع شهرستان مریوان در استان کردستان پرداخته شده است. جهت جمع آوری اطلاعات از روش های اسنادی - منابع و آمارهای مکتوب - و میدانی با مراجعه مستقیم به روستاها و مصاحبه با ساکنین روستاها، استفاده شده است. همچنین جهت تهیه نقشه ها از نرم افزار ARC GIS استفاده شده است و در نهایت داده های بدست آمده همراه با نقشه ها، تحلیل شده و به ارائه نتیجه گیری پرداخته شده است. نتایج تحقیق حاکی از این است که روستاهای این بخش به جهت استفاده از آب و زمین شکل گرفته و این روستاها در مکان های پرآب و با آب و هوای مناسب مستقر شده اند و منابع آبی و اقلیم تاثیرات بسیار مهمی در سکونت گزینی این روستاها داشته است.
واژگان کلیدی: منابع آبی، شرایط طبیعی، اقلیم، بخش خاو و میرآباد.
مقدمه
چشم انداز روستایی حاصل کنش متقابل نیروها و عوامل محیطی است. موقعیت طبیعی یک سکونتگاه با عوامل طبیعی همچون پستی و بلندی، منابع آب و پوشش گیاهی ارتباط مستقیم دارد. عوامل موثر بر نحوه شکل گیری و پراکندگی مکانی سکونت گاه های روستایی به دو دسته عوامل طبیعی و عوامل محیط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی تقسیم می شود. عوامل و ویژگی های طبیعی، نسبتاً ثابت و از لحاظ ریخت شناسی در معرض دید و مشاهده و قابل بررسی است، در حالی که عوامل فرهنگی، اجتماعی واقتصادی، پویا و دائماً در حال دگرگونی است.
الگوی اسکان در سکونت گاه های روستایی بیش از هر چیز انعکاس ویژگی های محیط طبیعی است. - سعیدی، 39 :1377 تا - 43 اساس ده را اصولاً در مناطق پرباران، زمین و در نواحی خشک و نیمه خشک، آب و زمین تشکیل می داده است. - مهدوی، - 9 :1377 در این تحقیق به بررسی نقش و میزان تاثیرعوامل محیطی موثر در استقرار و توسعه روستاهای بخش خاو و میرآباد از توابع شهرستان مریوان در استان کردستان برساس آمارها و بررسی میدانی پرداخته شده است.
محدوده مورد مطالعه
بخش خاو و میرآباد در غرب شهرستان مریوان در استان کردستان قرار دارد و دارای یک دهستان به همین نام به مرکزیت روستای برده رشه می باشد. مساحت این بخش، 338 کیلومترمربع و دارای تراکم آبادی 10 روستا در 100 کیلومترمربع است. در شرق این بخش، بخش مرکزی و در جنوب و جنوب شرقی آن بخش سرشیو و در سمت شمال و غرب آن کشور عراق قرار دارد. براساس سرشماری سال 1385 مرکز آمار کشور، بخش خاو و میرآباد دارای 40 آبادی است که از این تعداد، 32 آبادی آن دارای سکنه می باشد. این بخش دارای 2513 خانوار و 11849 نفر جمعیت می باشد که از این تعداد 6070 نفر آن مرد و 5779 نفر آن زن می باشند. از این تعداد جمعیت، 7296 نفر آن باسواد می باشند. بر اساس محاسبات انجام شده بعد حانوار در این بخش 4,7 نفر و نسبت جنسی آن 1,05 می باشد. همچنین تراکم جمعیت آن 35,05 نفر در کیلومتر مربع است.
نتایج
تاثیرات منابع آبی و اقلیم در سکونت گزینی روستاهای مورد مطالعه شبکه آبها
از مهمترین نقاط استقرار انسان ها از قدیم الایام تاکنون، کنار منابع آب دائمی یا موقت بوده است. امروزه هنوز هم در استقرار شهرها و روستاها، مجاورت با رودخانه ها و دیگر منابع آب دائمی در اولویت قرار می گیرند و در طول تاریخ سکونت گاه های زیادی بوده اند که با وجود وسعت و جمعیت زیادامروزه خالی از سکنه شده اند که دلیل این امر خشک شدن منابع آبی آنها به دلایل مختلف بوده است و این اهمیت فراوان منابع آبی را آشکار می سازد. آب یکی از مهمترین عوامل تعیین کننده شکل زمین است. رودخانه ها نقش مهمی در شکل دهی به سیمای محیط در سراسر جهان به خصوص در اقلیم های مرطوب تر دارد. - بییر و هیگینز، - 77 :1381
آب به اشکال مختلفی همچون آب های جاری - رودخانه ها، نهرها - ، چشمه ها، توده های آب - دریاها، دریاچه ها، استخرهای آب - در طبیعت وجود دارد و اثرات مختلفی را روی زندگی بشر می گذارد - زمردیان، :1381 201 و. - 202 حجم نزولات آسمانی شهرستان مریوان، 2500 میلیون مترمکعب است. همچنین حجم کل آب های زیرزمینی شهرستان 50 میلون مترمکعب است. این شهرستان دارای 323 حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق، تعداد 350 چشمه، 6 رودخانه دائمی و فصلی، 20 رشته قنات و یک دریاچه آب شیرین می باشد و متوسط بارندگی سالیانه آن، 930 میلیمتر است. - جهاد کشاورزی شهرستان مریوان - با نگاهی به ارقام بالا متوجه می شویم که شهرستان مریوان از نظر منابع آبی، در وضعیت خوبی نسبت به استان و همچنین کشور قرار دارد.
بخش خاو و میرآباد دارای یک رودخانه دائمی - قزلچه سو - است که رودخانه های فرعی و جریان های فصلی این بخش نیز در نهایت به این رودخانه می ریزند. این رودخانه که جزء زودخانه های مرزی است، بخش کوچکی از حوزه آبریز چومان و قزلچه که نام دیگر آن زاب کوچک است، می باشد. بر اساس آمارهای گرفته شده از منابع رسمی - موسسه منابع آب ایران و شرکت مدیریت منابع آب ایران وابسته به وزارت نیرو - ، مساحت حوزه آبریز چومان و قزلچه 1550 کیلومتر مربع است که حدود 258 کیلومترمربع از آن شامل دشت قزلچه است که حوزه آبریز رودخانه قزلچه سو نیز محسوب می شود.
دشت قزلچه بر بخش خاو و میرآباد تطابق تقریبی دارد. آب رودخانه قزلچه سو از دو منبع جریان های سطحی و بارندگی تامین می شود. حجم آب این رودخانه از بارندگی 193 میلیون مترمکعب و از جریان های سطحی 124 میلیون مترمکعب است. متوسط بارندگی در این حوزه آبریز 750 میلیمتر است که بیشترین بارش در میان حوزه های آبریز استان می باشد. این دشت از بارش بالایی - بین 750 تا 990 میلیمتر - برخوردار است که البته بیشتر این بارش ها در فصول زمستان و بهار رخ می دهد. اما با این وجود در فصل تابستان شاهد کمبود شدید آب های سطحی در این بخش هستیم. این کاهش به حدی است که حتی دبی تنها رودخانه بخش یعنی رودخانه قزلچه سوهب شدت کاهش می یابد و در بعضی از سال های خشکسالی این رودخانه تقریباً خشک می شود.
دلیل این امر جدا از توزیع نامناسب بارش ها در طول سال، به خاطر بالا بودن تبخیر است و یکی از دلایل وجود تعداد کم روستاهای این بخش در نزدیکی رودخانه قزلچه سو نیز همین است. روستاییان با توجه به دبی نامنظم رودخانه به خاطر خطر سیل در بعضی از مواقع سال - بهار - و دبی ناچیز آن در مواقع دیگر - تابستان - ، اطمینان زیادی به این رودخانه ندارند و به این خاطر تنها برای کشاورزی از آن استفاده می کنند و برای تامین آب شرب، از چشمه ها استفاده می کنند.بیشترین دبی رودخانه قزلچه سو در ماه فروردین است که به بیش از 10 متر مکعب در ثانیه می رسد. در این منطقه بیشترین بارش در فروردین ماه است و نیز آب شدن قسمت عمده برف ها در این ماه اتفاق می افتد.
لذا دبی رودهای محلی و نیز رودخانه قزلچه سو در این ماه به حداکثر خود می رسد که این دبی بالا خود خطرات زیادی همچون وقوع سیل را به دنبال دارد و موجب خسارت های جانی و مالی می شود. روستاییان این بخش در طول سال های متمادی به طور تجربی به این امر پی برده و سکونت گاه های خود را در فاصله ای مناسب از رودخانه ساخته اند. شکل زیر نمایانگر شیوه قرارگیری روستاهای بخش خاو و میرآباد را نسبت به رودخانه های اصلی و فرعی و نیز چشمه های بخش نشان می دهد. با نگاهی به شکل زیر می توان مشاهده نمود که 8 روستای بخش در نزدیکی رودخانه های اصلی و نیز تعداد 6 روستا در نزدیکی رودخانه های فرعی بخش قرار دارند.
به علت بالا بودن بارش، چشمه های زیادی در این بخش و جود دارند و این چشمه ها یکی از منابع اصلی تامین آب کشاورزی و آشامیدنی ساکنان این بخش است. بیشتر چشمه های استان از نوع چشمه های کارستی است. براساس آمارها، تعداد 60 چشمه دائمی در این بخش شناسایی شده است. آبدهی این چشمه ها در فصول مختلف به طور دائمی است. اهمیت چشمه ها به حدی است که حتی اسامی بعضی از روستاهای این بخش از نام چشمه های کنار آنها گرفته شده است که از آن جمله می توان به روستاهای کانی سفید و کانی میران اشاره کرد - کانی در زبان کردی به معنای چشمه است - . روستاییان از این چشمه
