بخشی از مقاله
چکیده
روش تحقیق قواعدی برای درست تحقیق کردن، ارائه میدهد و هدف از آن، این است که محقّق مشخص نماید، چه شیوه و روشی را اتخاذ کند تا او را هرچه دقیقتر، سریعتر و ارزانتر در دستیابی به پاسخ برای پرسشهای تحقیقی مورد نظر، کمک نماید.آنچه پژوهشهای علمی را از غیر علمی جدا و امکان تمییز میان تحقیقات علمی را فراهم میسازد؛ روشهایی است که در این گونه تحقیقات به کار میرود. آشنایی با روشهای ویژه محقّقان برجسته، امکان استفاده از آنها را در تحقیقات به پژوهشگران میدهد. و ضمن آشنا شدن با مهمترین دلایل موفقّیّت آنها در عرصههای مختلف پژوهشی، نقش مهمی در دستیابی به روشهای ویژه مطالعاتی هر رشته دارد.
تحقیقات ادبی نیز که از جهت فراوانی و تنوّع از گستردهترین حوزههای پژوهشی به شمار میرود نمیتواند از این قاعده مستثنی باشد. از آنجا که کتابهای موجود روش تحقیق در زمینه ادبیّات، به جای پرداختن به مباحث اصلی روششناسی به مرجعشناسی اختصاص یافتهاست، آشنایی با روش تحقیق و شیوه عرضه تحقیقات ادبی پژوهشگران موفق، نقش مهمّی در دستیابی به روش-های پژوهشی ویژه مطالعات ادبی دارد.در این مقاله کوشش شده است تا ابتدا ویژگیهای پژوهش وروش تحقیق مورد بررسی و تبیین قرار گیرد. سپس رویکردهای تجزیه وتحلیل اطّلاعات به همراه لزوم مطالعه روشکار محقّقان بزرگ بیان شده، و سرانجام شیوه مستندسازی و ارجاعدهی در آثار بزرگان مورد ارزیابی قرار گیرد.
کلیدواژههاروش: تحقیق، تحقیقات ادبی، تجزیه و تحلیل اطّلاعات.
مقدمه
تعریف پژوهش
برای پژوهش تعریفهای مختلفی ذکر کردهاند:
- 1پژوهش، فرآیند پردازش اطلاعات، برخوردار از انتظام،متعلّق به گستره خاصّی از علوم و دارای هویّت جمعی است که به نوآوری می-انجامد. - قراملکی، - 29 :1385
- 2 پژوهش، فرآیند منطقی و معقول است که هدف آنکشفِ روابط بین پدیدههاست. - ازکیا، - 47 :1382
3پژوهش، - تتبّعیمنظّم، در متون علمی به منظور احیاء یا خلق یک اثراست، چه محور پژوهش حلّ مسئلهای علمی باشد یا بررسی موضوع یا متن خاص. - نکونام، - 2 :1386
بنابراین پژوهش را میتوان، بررسی، تجزیه و تحلیل دقیق یک موضوع یا مسئله و جستجو برای کسب آگاهیهای جدید و با روش علمی دانست.از آنجا که قابلیّتهای پژوهش، این امکان را به انسان میدهد تا به کشف مجهولات بپردازد و بر دانش خود در موردی خاص بیفزاید، به اطلاعات بیشتری درباره آن برسد و موجب بهبود و ارتقای کیفی آموزش شود؛ لذا شایسته است که ابتدا بر حلّ مسئلهای معیّن و تعریف شده، متمرکز باشد. نه این که به گونهای بیهدف در پی پاسخ به مسئلهای مبهم باشد. زیرا » امروزه مسئله رکن اصلی هر پژوهش علمی به شمار میرود و اهمیّت هر تحقیق تا اندازه زیادی به نوعِ »مسئله تحقیق«و حلّ آن با استفاده از پژوهش روشمند وابسته است.« - رضی، - 8 :1386
روش تحقیق
روش تحقیق قواعدی برای درست تحقیق کردن، ارائه میدهد و هدف از آن، این است که محقّق مشخص نماید، چه شیوه و روشی را اتخاذ کند تا او را هرچه دقیقتر، سریعتر و ارزانتر در دستیابی به پاسخ برای پرسشهای تحقیقی مورد نظر، کمک نماید.بنابراین» روش تحقیق چگونگی گردآوری اطلاعات و پردازش آنها به منظور انجام کاری نو بر روی متن یا موضوعی کار نشده، یا حلّ مسئلهای حلّ نشده، میباشد.« - نکونام، - 3 :1386از آنجا که، تواناییهای علمی و پژوهشی هر کشور، نشانه پیشرفت و جدی شمردن این موضوع، عامل موفّقیّت آنها در همه عرصهها به شمار میرود؛ پژوهشگر با گزینش یک روش خوب میتواند خود را سریعتر و دقیقتر به نتیجه برساند. کما اینکه، انتخاب روش درست در تحقیقات علمی، گاهی بیشتر از استعداد و نبوغ پژوهشگر اهمیّت دارد. زیرا روش نامناسب یا به نتیجه درست نمی-رسد و یا اینکه به همان چیزی ختم میشود که دیگران قبل از او، آن راه را رفته؛ یا به جواب رسیدهاند.لذا آموزش درست قبل از پرداختن به پژوهش، این امکان را برای محقّق فراهم میسازد که با روشهای حلّ مسئله و ابزارهایی که به او برای رسیدن به پاسخ درست یاری میدهند با رعایت اصول و فنون پژوهشی آشنا شود.
روش درتحقیقات ادبی ایران
تحقیقات ادبی را میتوان ادامه حیاتِ علمی در رشتههای مختلف، گشودن راهی برای علاقهمندان به تحقیق، پیبردن به اندیشههای پیشینیان و مطالعه در سیر عقاید و آرای آنها، کوشش در حفظ آثار ادبی و اشاعه ذوق سلیم در مردم دانست. این تحقیقات از جهت فراوانی، تنوّع و نیز از جهت تعداد پژوهشگران این عرصه، از گستردهترین حوزههای پژوهشی به شمار میرود. - رضی، - 7 :1386 لذا آشنایی با مسائل مهمّ آن و تشخیص مسئلههای اولویّتدار، برای پرداختن به آنها، امری لازم و ضروری به شمار میرود.بخشی از پژوهشهای صورت گرفته در کشور، به مسئله فرهنگ و ادبیّات اختصاص دارد. و شناختن روش ویژه تحقیقات ادبی، اگر چه مرز میان آن، با تحقیقات در سایر رشتهها، به صورت دقیق مشخص نیست؛ - رضی، - 130:1386 لازم می نماید.لاوهع بر آن، لازمه موفقیّت در پژوهش، یادگیری اصول، مبانی، روشها و رویکردهای تحقیق است. تا با دانستن آن، مسائل گوناگون پژوهشی را از هم جدا نموده، هر کدام را با روش خاصّ آن حل نمایند.
لزوم مطالعهروش کار محقّقان برجسته ادبی
سابقه پژوهش ادبی در ایران، طولانی است و به دنبال تأسیس دانشگاه، و آشنایی محقّقان تحصیل کرده با مراکز علمی سایر کشورها، و همچنین آثار محقّقان خارجی، پژوهش آنها روشمندتر شده است. برای دست یافتن به بهرهوری لازم از این پژوهشها، و عدم ارائه تحقیق تکراری و راههای رفته، همچنین برای به دستآوردن نتیجه مطلوب و ارتقای سطح پژوهش در زمینه زبان و ادبیّات فارسی، لزوم مطالعهروش کار محقّقان برجسته، احساس میشود.یکی از راههای کسب آگاهی از فنون و مهارتهای تشخیص مسئله و روشهای حلّ آن، آگاهی از روش کار محقّقان بزرگ است.
اما »متأسفانه آنچهدرکهیک تحقیق علمی مورد توجه دیگران و حتی سرانجام مَدّ توجه خود محقّق قرار میگیرد، موضوعی است که کشف شده، اما اغلب روش کشف که اصلیترین نقش را در یک پژوهش علمی دارد؛ نادیده انگاشته میشود.« - نادری؛ - 63 :1379آنچه تحقیقات علمی را از غیر علمی جدا و امکان تمییز بین آنها را فراهم میکند، روشهایی است که در تحقیقات به کار میرود. لذا شناسایی این روشها، به همراه شخصیّت و جهانبینی پژوهشگر، باعث میگردد پژوهشگرانی که میخواهند در این زمینه قدم بردارند، بدون شتابزدگی و سهل انگاری ضمن آشنایی با روشها و ملاکهای تشخیص درست مسئله ادبی، به اولویّتبندی مسائل برای گزینش مهمترین مسئله ادبی بپردازندو با اتّخاذ روش صحیح، به نتیجه درست برسند.
علاوه بر این، نتایج تحقیق، وقتی در محافل علمی مورد قبول واقع میشود که مطالعه و پژوهش، در چهارچوب ضوابط و ملاکهای پذیرفتهشده، انجام گیرد.یکی از مهمترین این ملاکها، آشنایی با روش تحقیق کسانی است که با نوآوری ویژه خود، به مسئلهای برخورد نموده؛ آنها را اولویّتبندی کرده و با توجّه به موضوع و اهداف آن، و با اتّخاذ روش مناسب، به نتیجه درست رسیدهاند.این ضوابط، نه تنهابرای پژوهشگران جوان مثمرثمر است؛ بلکه، مرز میان تحقیقات ادبی رامشخّص نموده؛ روشن میسازد که با توجّه به تنوّع و کثرت مطالعات در عرصه ادبیات فارسی، کدام روش برای انجام تحقیق ادبی خاص، مناسبتر است.
روشها و رویکردهای تجزیه و تحلیل اطلاعات
» تجزیه و تحلیل دادهها، عبارت است از فرآیند تدوین، تنظیم، شالودهریزی و بیان مفهوم یا معنی انبوهی از دادههای جمع آوری شده و تلاشی است در راه ابراز نظر کلی در مورد روابط بین طبقههایی از دادهها که بنای یک تئوری را شالودهریزی میکنند« - ازکیا، - 421 :1382تجزیه و تحلیل یافتهها، مشکلترین و در عین حال مهمترین مرحله تحقیق به شمار میرودچون. دقّت و توّجه در این مرحله، میتواند به ارائه دیدگاهی جدید بینجامدو. اصولاً در این مرحله است که نگاه خاص پژوهشگر به مسئله، در قالب دستاوردهای پژوهشی برای همگان انعکاس مییابد زیرا اگر هنرمند، در روند کارش، دید جدیدی ارائه ندهد، مکانیکی عمل کرده؛ مدلهای ثابتی را مثل برنامههای از قبل طراحی شده در ذهنش تکرار میکند.
اگر پژوهشگر، برنامههای مشخّص و منظّمی برای جمعآوری و تجزیه و تحلیل دادهها داشته باشد وقتی در مسیر خود، به مشکلات پیش بینی نشدهای برخورد کند، میتواند رویههای تحقیق خود را مورد تجدید نظر قرار دهد. اگرچه هیچ دستورالعمل خاصی برای تجزیه و تحلیل دادهها در تحقیقات کیفی وجود ندارد؛ ولی میتوان از زمان گردآوری و از آغاز تحقیق این کار را شروع نمود؛ تا مراحل پایانی تحقیق هنگام سازماندهی دادهها و طبقهبندی آن برای نوشتن گزارش ادامه داد.وظیفه تحلیل، نظم دادن به یادداشتهای پراکنده، جدا نمودن مضمونهای اصلی تحقیق وارائه آنها در اثری مکتوب است. بنابراین، باید بین روش تجزیه و تحلیل با ماهیت دادهها از یک طرف و نوع مسئله از طرف دیگر، سنخیّت وجود داشته باشد.
این قضیه به پژوهشگر کمک میکند تا بتواند به وسیله آن، روشی را برگزیند که نتایج تحقیق را به صورتی کامل تحلیل نماید. به عنوان نمونه، دخالت دادن نظر و تفسیرهای خود در مسایل ادبیّات، مانع از فهم درست آن میشود. در حالی که تجزیه و تحلیل منصفانه مدارک و اجتناب از تعابیر و تفسیرهای خود خواسته، باعث رسیدن پژوهشگر به دیدگاههای جدید، ژرف نگری و نوعی بصیرت میگردد.به عنوان نمونه از خصوصّیت روش دکترمعین در پردازش اطلاعات، داشتن نگاه همه جانبه، به دور از تعصّب و جانبداری و ارائه دادهها به شکل تطبیقی و یا نگاه تاریخی است. در روش تجزیه و تحلیل وی، توجه به چرایی شکلگیری پدیدهها، نشان دادن بستر زبانی و زمانی آنها، ریشهشناسی لغات - فقهاللّغه - ، نگاه تاریخی و انتقادی نسبت به مسائل و .... در زبان و شیوه تحلیل او اثر گذار بودند.
دکترمعین در دهههای نخستین پژوهشی خود، در موضوعات مختلف که البته بیشتر آنها ریشه در زبانشناسی داشتند به بررسی پرداختامّا. در اواخر کار محور تحقیقات او در زمینه فرهنگ نویسی بود.در گفتارهای مربوط به بحثهای تاریخی و زبان شناسی این آثار، به اقتضای مطلب، سخن را آغاز نموده و متناسب با موضوع، تحلیل او از جزء به کل است. به عنوان نمونه در مقاله » دوازده ماه هخامنشی« ابتدا سخن را با سال پارسی باستان شروع میکند که درحکم مقدّمهای برای ورود به گاهشماری هخامنشیان است. آنگاه ماههای هخامنشی را ریشهشناسی نموده و در هر بند یکی از آنها را بازکرده؛ راجع به آن بحث میکند. هدف و مبنای کلی او ارائه یک تصویر جامع از دوازده ماه سال از نظر گذشتگان است. - معین، 1368، ج1، 367 - 378
رویکرد استقرایی
استقرا عبارت است از پی بردن و رسیدن از چند مورد خاص به یک قانون کلی - وزینپور، 150 :1368در - این رویکرد، محقّق امور جزیی را مورد بررسی و تحقیق قرار میدهد تا به امور کلی برسد. و یا ممکن است از امور جزئی، به امور جزیی جدید برسد. - ازکیا، - 46:1382در این روش، به جای مراجعه به اندیشهای عقلی و کلّی و جزمی در تبیین پدیدههای طبیعی، به خود پدیدهها مراجعه میشود و از رهگذر مشاهده منظم آنها، علت پیدایش آنها کشف میگردد. نقطه مقابل چنین رویکردی، روش قیاسی است که در آن با تکیه بر اندیشهای کلی، به توضیح پدیدهای جزئی میپردازند. ویژگی عمده این روش، عدم مراجعه به خود پدیده طبیعی در کشف علل آن، و تبیین علمی آن با تکیه بر اندیشههای پیشین است. - رک. نکونام، - 7 :1386وجود چنین روشی برای تجزیه و تحلیل اطلاعات، مستلزم این است که تاریخچه موضوع مورد نظر، مورد بررسی قرار گیردمثلاً. برای برای بررسی پدیدههای دستوری، تمام جزئیات آن از نظر ریشهشناسی و تاریخی مورد مطالعه قرار میگیرد تا پژوهشگر به نتیجه مطلوب برسد.
