بخشی از مقاله
چکیده
ژاله قائم مقامی 1301 - ه. ق-1364ه.ق. - از شاعران معاصر است که دیوانی حاوی 917بیت در قالب قصاید وقطعات دلنشین دارد. بیش از نیمی از درون مایه های شعر ژاله را موضوعات مربوط به زنان تشکیل میدهد.شعر او کاملا زنانه است و در عین حال که نیستی را بهتر از هستی برای زنان میشمارد؛ پیوسته از حقوق هم جنس خود دفاع می کند و معتقد است تا زمانی که زنان جامعه ی ما استقلال مالی نداشته باشند، باید از مردان مقتدر تبعیت کنند.
بیان اندوه وگله از زندگی شخصی و خانوادگی ، لحن استدلال عقلانی نظیر برخی شعرهای تعلیمی ناصرخسرو مثل قصیده »حقوق زن ومرد« ، ریشخند واستهزا نسبت به شو هر، جدال با نومیدی و تیرگی ، توصیه به پاکدامنی از دیگر درونمایه های شعری اوست . افکار خیامی نیز در اشعارش مثل قصیده ی»تصویر هستی «دیده می شود. باتوجه به اینکه قائم مقامی تنها درقلمرو موضوع و محتوا سنّت ستیز و شالوده شکن بود و از نظر صورت و شکل ظاهری شعرپیروسنّت های قدیم؛ نگارنده دراین مقاله برآن است تا درون مایه اشعار او را نقد و تحلیل کند .
.1 مقدمه
نخستین زن شاعر فارسی گوی که د ر تذکره ها شرح احوال وی آمده رابعه قزداری است که مقام بلند او را در طلوع شعر فارسی ستوده اند - رجبی،1374،ص. - 101 پس از او شاعرانی چون مهستی گنجوی ، که پس از خیام برجسته ترین رباعی سرای ایران به شمار می آید ، جهان ملک خاتون، زرین تاج و غیره ظهور کردند . می توان گفت شعر زن در ایران تا آغازمشروطه محدود و مقلﱠد است - احمدی، 1384، ص. - 12 انقلاب مشروطیت تحول اجتماعی مهمی بود که در دوران معاصر می توانست تفکر و سبک را تغییر دهد - شمیسا،1388،ص. - 327 با شروع این دوران، حیات نوین اجتماعی ، فرهنگی و ادبی زن ایرانی آغاز می شود.
از شاعران تاثیر گذار این دوره می توان به ژاله قائم مقامی اشاره کرد که به دلیل شرایط محیطی زمان خویش از انتساب به شعر و شاعری تبری می جست و دیوان غزل هایش را به آتش سپرد، اما همین مقدار از اشعار پراکنده ای که پس از مرگ وی فرزندش از لابلای کتاب ها و یادداشت ها گرد آورده است ، حکایت از شاعری توانا می کند - یوسفی ، 1371، ص. - 428 ژاله در جسارت فکر و اندیشه پیشکسوت فروغ فرخزاد و سیمین بهبهانی است و حدود بیست سال قبل از پروین اعتصا می به دنیا آمده ، اما با وجود تحول زیادی که در مضامین شعر پدید آورد به شهرت این شاعران نرسیده است.
وی در سرودن شعر سبک خاص خود را داشت و می توان گفت ادبیات زنانه با او آغاز شده است زیرا نه به سلیقه مردان شعر سرود و نه از آنان تقلید کرد . ژاله در اشعار خود بهمقایسه حقوق زن و مرد ودفاع از حقوق زنان در مقابل مردان می پردازد و از نابرابری آن گله می کند.همچنین به مردان می تازد و از زندگی زناشویی و شوهرش شکوه می کند . وی زنان را فرامی خواند تا در مقابل عقب ماندگی و جبر به پا خیزند، همانگونه که خود "در جریان کشف حجاب در دوره رضا شاه، همصدا با تبلیغات رسمی به دفاع از حقوق زنان در برابر مردان برخاست."
.2 پیشینه تحقیق
در زمینه ی اشعار ژاله قائم مقامی تحقیقات زیر صورت گرفته است: دکتر غلامحسین یوسفی در کتاب چشمه روشن - 1369 - ، محمدحسن رجبی در کتاب مشاهیر زنان ایرانی و پارسی گوی از آغاز تا مشروطه - 1374 - و پگاه احمدی در کتاب شعر زن از آغاز تا امروز - 1384 - به معرفی زندگی و شیوه شعر ژاله پرداخته اند . دکتر یوسفی در مقاله ای در ماهنامه حافظ - 1384 - او را اولین شاعر فمنیست ایران می خواند، همچنین ثریا باوری پور - 1385 - ژاله را تنها زنی می داند که تمام اشعارش به مسائل زن اشاره دارد و بازگو کننده دردها و محرومیت های زنان است . نعیمه آرنگ در مقاله خود - 1389 - قائم مقامی را شاعر آیینه ها می خواند . نعیمه آرنگ در پایان نامه خود - 1386 - به بررسی زندگی و شعر ژاله قائم مقامی پرداخته است، اما تحقیقی جامع و منحصر در زمینه سبک فکری شاعر انجام نگرفته است. در این تحقیق بر آنیم تا ضمن معرفی ژاله، درونمایه های فکری اشعار وی را مورد بررسی قرار دهیم.
.3 زندگینامه
عالمتاج قائم مقامی مشهور به ژاله در اسفند ماه سال 1262 ه.ش در فراهان اراک به دنیا آمد . مادرش گوهر ملک یا مریم خانم و پدرش میرزا فتح االله خان بود . وی به دلیل زاده شدن در خانواده اشرافی از پنج سالگی آموختن را آغاز کرد و از محضر استادانی چون ادیب الممالک فراهانی که پسر عموی مادرش بود کسب علم نمود . هنوز پنج سال بیشتر نداشت که در کلاس درس حاضر می شد:
مکتب نشین شدم من و ادوار عمر من کمتر ز پنج بود ولی بیشتر نبود
- دیوان، ص - 45
به دلیل هوش و استعدادش به زودی در علومی چون ادبیات فارسی، عربی، نقد شعر، منطق، فلسفه و نجوم تبحر یافت. - آرنگ ، 1380، مقدمه دیوان - ژاله حافظه ای قوی داشت و تقریبا سراسر خمسه نظامی، دیوان امیر خسرو دهلوی، کلیات سعدی و دیوان حافظ را از حفظ داشت . - رجبی ، 1374 ، ص. - 154 ژاله در دوران نوجوانی به همر اه خانواده به تهران مهاجرت و در سن 16 سالگی با شخصی به نام علیمراد خان بختیاری که بالغ بر چهل سال از عمرش می گذشت، ازدواج کرد.
حاصل این ازدواج فرزندی بود به نام حسین پژمان بختیاری که تا 27 سالگی از دیدار مادر محروم بود . ژاله پس از به دنیا آمدن اولین فرزندش، حسین، خانه را ترک کرد و از شوهرش جدا شد و در تنهایی به سرودن شعر مشغول شد.مجموع 52 شعر دیوان او را 20 قصیده ، 21 قطعه، 7 رباعی، 1ترکیب بند و 3 غزل تشکیل میدهد. سرانجام ژاله در پنجم مهر ماه 1325 در تهران درگذشت و در سال 1345 برای نخستین بار اشعار وی در 917 بیت به کوشش فرزندش گردآوری شد. - آرنگ، مقدمه دیوان، - 1380
.4 درون مایه اشعار ژاله
ژاله نوعی خاص از ادبیات زنانه را آغاز کرد که پیش از او سابقه نداشت . او با حدیث نفس خود، فردیت زنانه اش را بیان کرد و درونش را نگاشت؛ اگرچه او هیچ تعمدی برای ساختن شعر زنانه نداشت، اما ذهنیت زنانه اش، زبان زنانهای آفرید که نقش خواسته ها و آرزوهای بی پرده یک زن بر صفحه کاغذ بود و در بیان درد دل ها، اعتراض ها و گلایههایش چنان صمیمیت و صراحتی داشت که همین حالت طبیعی بیان، یکی از ویژگی های شعر او محسوب شد و این درست نقطه مقابل سنت پوشیده گویی و رفتار سنتی زن در جامعه ایران بود . در ساختار فرهنگی ایران مصلحت گرایی، اطاعت و دنباله روی از الگوهای مرسوم به خصوص برای زنان، ارزش تلقی شده و با هر هنجارگریزی او برخورد شده است.
