بخشی از مقاله
چکیده
در میان همهی کتابهای آسمانی، قرآن کریم به عنوان معجزهای جاویدان به گونهی مرواریدی درخشان خودنمایی میکند. وجوه اعجاز این کتاب آسمانیمتعدّد است که از جمله میتوان به وجود حروف مقطّعه در سرآغاز برخی سورههای آن اشاره کرد که در خصوص این حروف، معانی و شأن نزول آنها نظرات گوناگون ارائه شده است
این حروف قرآنی از نظر تعداد حروف،مکّی و مدنی بودن، نقطهدار و بینقطه بودن و سایر ویژگیها متفاوتند. ولی اگر به حروفمقطّعه مشترک در سرآغاز سورههاتأمّل کنیم درخواهیم یافت که میان این حروف آغازین و درون مایه و مضمون آیات در بطن سورههای مختلف ویژگیهای مشترک وجود دارد،مثلاً سورههایی که با ﴿امل﴾ آغاز میشوند دارای محتوایی همسان هستند و سوره های ﴿ضد ﴾ نیز از این ویژگی برخوردارند؛ چنان که بین حروف مقطّعه و مضامین درون سورهها نیز تناسب معنوی و مفهومی وجود دارد و گاه میان سورههایی که با حروفمقطّعه مختلف شروع میشوند که با اجتماع هم تشکیل حروفمقطّعهای جدید میدهند نیز اشتراک یا تقارب درون مایهای مشاهده میشود و این حروف مرکّب نیز معنایی جدید را در سوره میآفرینند؛ مانند: ﴿اظص﴾ که از ﴿امل﴾ و ﴿ص﴾ ترکیب یافته است.
این مقاله در صدد است با بررسی سورههای آغاز شده با حروفمقطّعه، تناسب و پیوند معنایی و درون مایهای میان آنها و حروفمقطّعه صدر آنها را ارائه دهد و این مهم در منهج تحلیلی توصیفی به انجام خواهد رسید.
1مقدّمه
کتابهای آسمانی نمونه های والای معجزهی خداوند برای هدایت و شکوفایی انسان در راستای کمال اوست، امّا در میان همه ی کتاب های آسمانی قرآن کریم از ویژگیهای منحصر به فردی برخوردار است و این شگفت نیست چرا که این معجزه ی الهی کامل ترین و جامعترین کتاب باری تعالی است که پس از آن کتابی از جانب خداوند نازل نشده است و شایسته است به عنوان فصل الخطاب و حسن الختام دارای شرایط و اوصاف ویژه ای باشد تا در میان کتابهای آسمانی همچون خورشید در میان ستارگان نورافکنی نماید؛ از جمله ویژگیهای قرآن کریم وجودحروف مقطّعه در سرآغاز برخی سورههاست و این گونه حروف در سایر کتابهای آسمانی مانند تورات و انجیل سابقه ندارد.
این حروف در تعداد و نوع با هم متفاوتند، این تفاوتها را میتوان در مکّی و مدنی بودن، بارزهی تجویدی آن ها - مثل مهموس، مجهور و.... - مشاهده کرد. دربارهی مراد خداوند از ذکر این حروف در سرآغاز بعضی سورهها و معانی آنها، از آغاز تفسیر قرآن تاکنون نظرات متعدّد و مختلفی از جانب اندیشمندان علوم قرآنی ارائه شده است؛ ولی آن چه نگارنده را بر نگارش این مقاله برانگیخت شناخت تناسب معنوی این حروف با درون مایه و محتوای سورههاست. با عنایت به تفاوت یا تقارب نوع وتعداد حروف مقطّعه در سورههای مختلف و نیز ترکیب برخی از این حروف از ود حرف مقطّعه - مثل المص که از "الم" و"ص" ترکیب یافته است - لزوما و منطقا باید پیوندی ناگسستنی بین این حروف و درون مایه ی سوره های پی آمد آنها برقرار باشد. این مقاله در راستای بازیابی این تناسب و پیوند زیبا و شگفت در منهج توصیفی- تحلیلی به نگارش درخواهد آمد.
2 پیشینه پژوهش
از آغاز تاریخ تفسیر قرآن کریم تاکنون تفسیر حروف مقطعه همواره عنایت مفسران را به خود اختصاص داده و افزون بر آنچه در کتابهای تفسیر آمده، درباره آن کتابها و رسالههایمستقلّی نیز نگاشته شده استامّا. در خصوص حروف مقطّعهی قرآنی تنها کتاب مستقلّی که به این مبحث پرداخته است کتاب "احروف اع ّطعي ذ أوائ اًسّقر" تألیف فضلعبّاس صالح عبداللّطیف أبوعبیسی است، و در میان رسالهها "رسالهی نوروزیه" از ابنسینا، که متأسّفانه علیرغم تلاش بسیار دستیابی به آنها حاصل نشد، ولی در این باره مقالات و پژوهشهایی انجام گرفته است که به مشخّصات ظاهری و معانی و تفاسیر این حروف پرداخته است
امّا آنچه این مقاله را از سایر نگاشتهها متمایز میکند اختصاص آن به پیوند میان حروف مقطّعه و درون مایهی سورههایی است که با این حروف آغاز گشتهاند، البتّه این موضوع بسیار گسترده بوده و جای پژوهش دامنهدار و گستردهتری دارد،امّا از آنجا که این مقاله گنجایش این گستردگی بحث و تحقیق ندارد بنابراین به ناگزیر به ایجاز پژوهش بسنده میشود.
3حروف مقطّعه چیست؟
این حروف در کتابهای تفسیری و علوم قرآنی به نام های گوناگون نامیده شدهاند، از قبیل: مقطّعات ، حروف الفواتح، أوائل السّور، فواتح السّور وگاهی آنها را حروف نورانی مینامند
حروف مقطّعه}یا حرفهای از هم گسسته{ حروفی هستند که در سرآغاز برخی سورههای قرآن آمده است. مقطّعه یعنی هر حرف بهطور مستقلّ وبه تنهایی به تلفّظ درآید زیرا این حروف هم اسم دارند و هم مسمّی؛ هنگامی که مردم با هم سخن میگویند در واقعبا مسمّای حروف نطق میکنند نه با اسم آنها، مثلا وقتی واژهی"کتب" را بر زبان بیاورند با مسمّای حروف سخن میگویند و اگر حروف را به تنهایی ادا کنند و بگویند: "کاف، تاء،باء" اسمهاآنرا تکلّم کنند. پس مسمّای حروف در واقع واژه یا کلامی است که از آنها ترکیب شده است. و فرق دیگر اسممسمّایو حروف این است که برای مسمّی نیاز به دانش و سواد نیست لیکن برای تکلّم اسم حروف به سواد و فراگیری نیاز است؛ بنابراین "الم" در ابتدای بعضی سورهها با اسم بر زبان رانده میشوند:الف، لام، میم؛ و اگر مسمّای آن مدّنظر قرار گیرد: ألم، }که یا مصدر است به معنای رنج و درد، ویا{ مرکّب است از همزهی استفهام و حرف جازم "لم" چنان که در آغاز سوره انشراح وارد شده است.
حروف مقطّعه در ابتدای 29 سوره آمده معادل حروف هجا که با احتساب همزه به عنوان حرفی مستقل، 29 حرف به شمارش درآید؛ و پس از حذف حروف تکاری در حروف مقطّعه به 14 حرف میرسیم که از باب اطلاق نصف بر لّک در مباحث اعجاز بلاغی قرآن می باشد. نخستین سورهیمکّی با سرآغاز حروف مقطّعه سورهی"قلم" و آخرین آن ها سورهی"عنکبوت"است چنان که اوّلین سورهی مدنی شروع شده با این حروف "بقره" و آخرین سوره "رعد" است.
در اجتماع حروف مقطّعه جملات بسیاری ذکر کرده اند که معروف ترین آنها عبارت است از: رصاط قكّ ط ّ ك س ف - در تشیّع - و صحّ ری ک مع اًسّّي - در تسنّن - . درباره اوصاف تجویدی این حروف آورده اند: "از
میان این 14 حرف، نیمی حرف مهموس- ص،ک،ه،س،ح- و نیمی مهجور- الف، ل، م، ر، ع، ط، ق، ی، ن، نیمی شدید- الف، ک، ط، ق - و نیمی رخوت-ل، م، ر، ص، ه، ع، س، ح، ی، ن ،-نیمی مطبّق- ص، ط- و نیمی منفتح - الف، ل، م، ر، ک، ه، ع، س، ح، ق، ی، ن -، نیم آنها مستعلی- ق، ص، ط- و نیم دیگر منخفض- الف، ل، م، ر، ک، ه، ی، ع، س، ح، ن- و نیمی قلقله- ق، ط - هستند.
این حروف از نظر تعداد حروف تشکیل دهنده نیز به پنج گروه تقسیم میشوند:
تک حرفی: ص، ق، ن؛ دو حرفی: طه، طس، یس، حم؛ سه حرفی: الم، الر، طسم؛ چهار حرفی: المص، المر؛ پنج حرفی: کهیعص، حم عسق؛ سوره هایی که با "طسم و طس" آغاز میشوند به نام طواسیم یا طواسین شناخته شدهاند و سورههای دارای "حم" به حوامیم معروفند و برخی سورهها به نام میمات و برخی دیگر به راءات شناخته میشوند.
میمات عبارت است از: بقره، آل عمران، عنکبوت،الرّوم، لقمان، السّجده، که حروف "الم" در سرآغاز آنها آمده است والرّاءات مشتمل است بر: یونس، هود، یوسف، إبراهیم، الحجر - با سرآغاز "الر" - ، حوامیم سورههای غافر،فصّلت،الزّخرف،الدّخان، الجاثیه، الأحقاف را شامل میشود؛ طواسیم یا طواسینعبارت است از: الشّعراء، القصص - با حروف "طسم" - والنّمل - با "طس - ،" امّا سایر سوره های دارای حروف مقطّعه نیز عبارت است از: الأعراف - المص - ، الرّعد - المر - ، مریم - کهیعص - ، طه - طه - ، القلم - ن - ، ص - ص - ، یس - یس - ،الشّوری - حم عسق - و ق - ق - .
4معانی حروف مقطّعه
در خصوص معنای حروف مقطّعه، اندیشمندان علوم قرآنی از روزگار کهن تاکنون نظرهای متفاوت و متعدّد ارائه کردهاند، "به طور کلی دربارهی حروف مقطعه دو دیدگاه اساسی مطرح است:
